قرار گرفته‌است . در اين مقال درباره نحوه نفوذ و تسلّط شيطان بر انسان ، مظاهر محسوس و معقول شيطان ، ترفندهاى شيطان و شياطين انسى سخن گفته شده ، و البته با الهام و استناد به سخنان نغز و بى بديل امام على ( عليه السلام ) بيان گرديده‌است ; در سراسر كتاب تذكرات اخلاقى فراوانى را با الهام از نهج البلاغه به كام دل مخاطب مىريزد .
14 - بُعد تاريخى : در سراسر كتاب به طور پراكنده نقل هاى تاريخى سودمندى نيز وجود دارد كه برخى از آنها با وجود آن كه جنبه افسانه‌اى و داستانى داشته و يا مقبول طبع و عقل نمىافتد ، به نحو معقولى جرح و تعديل و احيا شده‌اند و بهره گيرى از آنها بر ترك آنها ترجيح يافته‌است ; چرا كه در زمان فقر اطلاعات تاريخى انسانها درباره گذشته ، اصل بر تحليل و اصلاح خبر است نه حذف خبر ; زيرا حذف اخبار انسان را بى گذشته ساخته و از پيشينه‌اش منقطع مىسازد . علاوه بر آن در جاى جاى كتاب ، پاره‌اى از روايات تاريخى مستند و محكم نيز ذكر گرديده و توضيح داده شده‌اند .
در مجموع مىتوان گفت چنان كه باستان شناسان از روى يك سكه يا مجسمه يا قطعه‌اى بازمانده از زمانهاى كهن ، علائم و نشانه هايى براى كشف گوشه هايى از فرهنگ و تمدن باستان به دست آورده و تاريخى را از آن بيرون مىكشند كه براى افراد عادى غيرممكن و شگفت آور است ، ايشان نيز از لابلاى سخنان اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) به حقايق تاريخى اشاره مىكند ، كه گرچه سخن مورد بحث از نهج البلاغه اساساً تاريخى نيست امّا نظراتى كه از آن استنباط شده‌است كمك شايانى به بازسازى و ترسيم دورنمايى از اوضاع اجتماعى ، فكرى و اخلاقى مردم و نخبگان آن زمان مىكند و درك جديدى به انسان مىبخشد . اين كتاب از اين ديدگاه براى كسانى كه مىخواهند نكات و تصاوير تاريخى جديدى را به دست آورند ، و كسانى كه در رشته تاريخ صدر اسلام تحقيق مىكنند بسيار مفيد خواهد بود .
در موارد عديده‌اى نام اشخاص در صدر اسلام آمده و بستگى ها و خويشاونديهاى آنها با يكديگر نيز به تناسب بحث به طور دقيق ذكر شده‌است . اين اطلاعات ظريف براى محققان و مورخانى كه در پى شناختن اليگارشى

56