پس منظور از اين آيه اين نيست كه عالم ذرّ به صورت مورچگان وجود داشته ، بلكه اين همان خلقتى است كه الآن در نظام وجود هست كه هر يك از ما از پشت پدرمان در اين عالم مىآييم و از همان اوّل احساس مىكنيم كه احتياج داريم .
مراد از ( اشهدهم على انفسهم ) خدا از آنان شهادت گرفت بر عليه خودشان ، شهادت تكوينى است ; يعنى در عالم تكوين خداى تبارك و تعالى در ذات شما سرشته است اين معنا را كه خودتان روى پاى خود نيستيد و احتياج به غير داريد ، لذا مىگويد : ( الست بربّكم ) ، « ربّ » يعنى مربّى ، آيا من پروردگار و ربّ شما نيستم ؟
پدر و مادر مىيابند كه براى به دست آوردن يا نياوردن فرزند مطلوب خود نقش چندانى ندارند ، خود فرزند هم همين احساس را مىكند ، پس همگى مىيابيم كه به غير احتياج داريم ، و لذا در تلاشيم كه آينده خود را تأمين كنيم و وحشت داريم نسبت به آن كه مبادا حوادث بر خلاف ميلمان باشد ، و اگر روى پاى خودمان بوديم و به غير نياز نداشتيم ترس و وحشتى از آينده نداشتيم ، و همين طور كه اصل وجودمان وابسته به غير است در تربيت و رشد و كامل شدن نيز احتياج به مربّى داريم كه ما را تربيت كند .
علّت اين كه خداوند اين فطرت را در انسان قرار داد اين بود كه روز قيامت نگوييد خدايا من توجّه به اين نداشتم ; و اقرار ما به اين كه احتياج و ارتباط با خدا داريم لازم نيست با زبان باشد ، چنانچه سؤال خدا نيز با زبان نبوده است . اين كنايه از همان فطرتى است كه در انسان وجود دارد .
در حقيقت « كلام خدا » همان خلقت ماست با چنين فطرتى ، و « سخن ما » نيز همان يافتن فطرى ما و احساسى است كه در ضمير ذات ما وجود دارد ، همانطور كه خدا در قرآن مىفرمايد : ( ثمّ استوى الى السّماء و هى دخان فقال لها و للارض ائتيا طوعاً او كرهاً قالتا اتينا طائعين ) ( 1 ) خداوند به آسمان پرداخت در حالى كه به

1 - سوره فصّلت ، آيه 11

428