صورت دود بود ، و بعد به آسمان و زمين گفت بياييد به اطاعت يا به كراهت ، گفتند : آمديم در حال اطاعت ; در صورتى كه مىدانيم آسمانها و زمين طبعاً مطيع خدا هستند و اين گفته خدا و آسمان و زمين با زبان نيست بلكه كنايه از خلقت آنهاست كه جورى است كه آسمان و زمين طبعاً تسليم قدرت خدا هستند ، حديثى داريم كه مىفرمايد : « انّما كلامه سبحانه فعل منه انشأه » ( 1 ) كلام خدا همان كار خداست .
و نظير اين معنى در بعضى گفته ها خطاب به خداوند آمده : « جوارحى تشهد بنعمتك » يعنى خدايا جوارح و اعضاى من شهادت مىدهند به نعمت هاى تو « و حالى معترف باحسانك » و حالت من اعتراف به احسان تو دارد . مقصود اين نيست كه اعضاء و جوارح و حالت انسان با زبان معمولى سخن مىگويند ، بلكه اين تعبيرات زبان حال و اقرار به احتياج است ، و لازمه اقرار به احتياج اقرار به محتاجٌ اليه هم هست ; اگر ما اقرار به لازم كرديم اين اقرار در حقيقت اقرار به ملزوم هم هست ; مثلاً اگر من گفتم آتش آوردم ، پس اقرار كرده ام كه حرارت هم آورده ام . ما كه اقرار به احتياج داريم ، قهراً اقرار داريم به محتاجٌ اليه كه حق تعالى است .
خلاصه فرمايش سيّد مرتضى اين است كه اين آيه و روايات كه دلالت بر گرفتن عهد در « عالم ذرّ » مىكنند به اصطلاح به زبان سمبليك است ، و مىخواهد بفهماند كه نحوه خلقت انسانها طورى است كه اقرار به احتياج به خدا و اقرار و اعتراف به يك خداى حكيم خالق و رزاق و . . . در فطرت آنها نهفته است ، و چون فطرت آنها چنين شهادتى مىدهد ، روز قيامت نمىتوانند بگويند خدايا ما از تو و صفات تو غفلت داشتيم .
والسّلام عليكم و رحمة الله و بركاته

1 - نهج البلاغه عبده ، ج 2 ، ص 146 ، خطبه 184

429