هستند و تا ذات شىء تحوّل پيدا نكند در اعراضش تحوّل پيدا نمىشود .
به هرحال مادّه همدوش حركت است ، منتها در قديم مىگفتند حركت در اعراض وجود دارد و مرحوم صدرالمتألهين مىگويد حركت در جوهر ذات هم هست . بالاخره فلاسفه طبيعى كه از مادّه بحث مىكنند و مادّه را همدوش حركت مىدانند از راه حركت براى اثبات خدا وارد شده اند و خدا را محرّك اول مىگفتند و عقيده داشتند كه هر يك از اين حركتها بالاخره محرّكى دارد و اين حركتها منتهى به محرّك اول مىشود كه آن ديگر در ذاتش حركت نباشد و آن ذات بارى تعالى است . معروف است كه به پيرزنى گفتند : تو خدا را از كجا شناختى ؟ پيرزن چرخ ريسى مىكرد ، يك دفعه چرخ خود را رها كرد و گفت : اين چرخ را تا من رها كردم از حركت ايستاد و اين چرخ بدون نيروى من حركت ندارد ، آنوقت اين عالم باعظمت كه مىچرخد محرّك نمىخواهد ؟ و نظامى شاعر هم مىگويد :
از آن چرخى كه گرداند زن پير * قياس چرخ گردنده همى گير و روايتى نيز به اين مضمون معروف است : « عليكم بدين العجائز » ( 1 ) بر شما باد به دين پيرزنها .
طريقه فلاسفه الهى در اثبات صانع ( برهان امكان ) فلاسفه الهى كه از مجرّدات بحث كرده اند براى اثبات خدا نه از راه حدوث ( كه متكلّمين وارد شده اند ) و نه از راه حركت وارد شده اند ، بلكه از راه امكان وارد شده اند . گفته اند : ما هر ماهيّتى را نسبت به وجود و هستى مىسنجيم يا واجب الوجود است يا ممكن الوجود يا ممتنع الوجود :
1 - بعضى ماهيّتها و مفاهيم هست كه محال است وجود پيدا كنند ، مثل اجتماع نقيضين ، يعنى هست و نيست در زمان و شرايط واحد نسبت به شىء واحد ;

1 - بحارالانوار ، ج 66 ، ص 135 ، چاپ بيروت

137