ذلك دائماً » يكنواخت است ; به اين معنا كه خواه سرد باشد يا گرم ، مردمى كه مستطيع هستند موظف اند به آنجا بروند ، چنين نيست كه بگويند مناسك حج را براى وقتى كه هوا خنك شد برگزار مىكنيم ; هيچ كس چنين حقى را ندارد .
« مع الخضوع و الاستكانة و التّذلّل » با يك حالت خضوع و آرامش و تذلّل ; يعنى خودشان را در مقابل حق تعالى كوچك مىگيرند . انسان بر حق تعالى وارد مىشود و به او توجّه پيدا مىكند ، دلش متوجّه خدا مىشود ، گذشته ها را جبران نموده و توبه مىكند و براى اصلاح آينده خودش تصميم مىگيرد ، همه اينها جنبه هاى شخصى حج است .
جنبه هاى اجتماعى حج از زبان حضرت رضا ( عليه السلام ) علاوه بر اين حج جنبه عمومى هم دارد ، مىفرمايد : « مع ما فى ذلك لجميع الخلق من المنافع » اين حج شما براى همه مردم هم منفعت دارد . « لجميع من فى شرق الارض و غربها » اين حجى كه افراد به جاى مىآورند ، براى همه مردمى كه در شرق و غرب زمين هستند منفعت دارد . « و من فى البرّ و البحر ممّن يحجّ و ممن لم يحجّ » و اين منفعت براى همه هست ، چه كسانى كه حج به جاى آورده اند و چه كسانى كه حج به جاى نياورده اند .
از جمله منافع حج اين است كه وقتى مسلمانها از كشورهاى مختلف در آنجا تجمع كردند و با هم خوب برخورد داشتند ، از اطلاعات يكديگر و از علم و امور تجارى و سرمايه و محصولات كشورهاى مختلف مطلع مىشوند و وقتى كه برمى گردند اطلاعات فرهنگى ، اقتصادى و سياسى را كه پيدا كرده اند در اختيار برادرانشان كه موفق به حج نشده اند مىگذارند ; كه قهراً مىبينيم در هنگام حج يك اطلاعات عميق همگانى براى همه مسلمانها در سطح جهان بهوجود مىآيد .
پس در عين حال كه حج استفاده شخصى دارد ، اين استفاده را هم دارد كه مردم

584