ظهورهم ذرّيّتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربّكم قالوا بلى ) ( 1 ) را بر همين معنا حمل كرده اند .
اشكال سيّد مرتضى ولى بعضى از بزرگان كه در رأسشان سيّد مرتضى علم الهدى ( رحمه الله ) است در كتاب « غُرر و دُرر » ( 2 ) وجود چنين عالمى را به اين نحو كه انسانها به صورت مورچگان به نحو تفصيل موجود شده باشند و چنين استشهادى از طرف خداى تبارك و تعالى شده باشد منكر شده و مىفرمايد : اين آيه شريفه مربوط به خلقت انسانها در همين عالم است به همين نحو كه الآن وجود دارد ، و اين اقرار گرفتن خداوند متعال كه در جمله ( الست بربّكم ) آمده و اعتراف مردم به ( بلى ) در لفظ نيست .
خداوند كلامش همان فعلش است ، همين كه خدا خلقت ما را جورى قرار داد كه در فطرتمان احتياج به يك مبدئى را احساس مىكنيم ، همين معنا اشهاد خداوند است ; و اقرار ما همان فطرت ماست و فطرت ما در حقيقت زبان حال ماست و چون ما اقرار به احتياج خودمان داريم لازمه اقرار به احتياج ، اقرار به محتاجٌ اليه است ; چون احتياج ارتباط بين محتاج و محتاجٌ اليه است ، در حقيقت اقرار به لازم اقرار به ملزوم است .
اشكالى كه ايشان دارند اين است : اين كه شما مىگوييد در عالم ذرّ افراد به صورت مورچگان بودند از دو صورت خارج نيست : يا در آن حال عالم و عاقل بودند يا نبودند ، اگر در عالم ذرّ كه به صورت مورچگان آنها را در آوردند فهم و شعور و ادراك داشتند پس انسان بودند ، اينجا مىگوييم آن اقرار و اعتراف وقتى به درد مىخورد كه آن را فراموش نكنند و ما آن را فراموش كرديم ، در اين صورت اين

1 - سوره اعراف ، آيه 172 2 - غرر و درر ، ص 13

434