حضرت آغاز خلقت عالم مادّه را كه خواستند ذكر كنند فرمودند : خداوند متعال فضا را خلق كرد . « ثمّ انشأ سبحانه فتق الاجواء » سپس خداوند جوّهاى باز را ايجاد نمود .
حضرت جوّ و اطراف فضا را از مخلوقات خدا مىبيند ، و اين مطلب مؤيّد حرفى است كه فلاسفه اشراقى دارند به اين شكل كه فضاى خالى را كه هوا نداشته باشد يك موجود مىگيرند ، منتها از آن به بُعدِ مجرّد تعبير مىكنند ، و يك بُعدِ مادّى هم داريم كه همان موجودات مادّى است .
نظر فلاسفه مشّاء و اشراق در مورد فضا و مكان فلاسفه مشّاء فضا را يك امر موهوم مىگرفتند و مىگفتند فضا واقعيت ندارد ، و لذا وقتى كه مكان اشياء را مىخواستند تعريف كنند ، مىگفتند مكان هر شىء عبارت است از نسبت ظرف به مظروف يا سطح مُقَعَّر حاوى نسبت به سطح مُحَدَّب مَحوى . مثلاً اگر مىپرسيدند آب در كوزه مكانش كجاست ؟ پاسخ مىدادند سطح مقعّر كوزه كه سطح داخلش باشد مكان آب است .
اما فلاسفه اشراقى مىگفتند مكانِ شىء عبارت است از اين فضا و بُعدِ مجرّدى كه اجسام آن را پُر مىكنند و به اصطلاح اين خَلأاى كه جسم آن را پُر مىكند و بر ابعاد يعنى طول و عرض و عمق جسم منطبق مىشود . از اين رو فلاسفه اشراقى فضا را امرى مخلوق و موجودى واقعيت دار مىدانند . ( 1 ) ما اگر اين اطاق را از همه چيز خالى كنيم حتى هوايش ، بالاخره فاصله بين اين ديوارها خودش واقعيتى است ، اين را بُعدِ مجرّد مىگفتند . اين كه حضرت على ( عليه السلام ) مىفرمايد : « خداوند جوّ و فضا را خلق كرد » دليل بر اين است كه يك امر واقعيت دار است ، و همان حرف فلاسفه اشراقى ثابت مىشود كه فضا امر موهومى نيست .

1 - شرح حكمة الاشراق شيرازى ، ص 213

256