است كه چند ورق از سرگذشت بشرى را مطالعه كنيم ، ما در بررسى سرگذشت بشرى با هزاران تحوّلات علمى و عملى فردى و اجتماعى روبرو مىشويم كه پيش از وقوع آنها كمترين احتمالى در بارهء بوجود آمدن آن تحولات ديده نمىشده است .
و تنها پس از بوجود آمدن تحولات است كه ما مىتوانيم علل و انگيزه‌هاى آنها را تشخيص و بررسى نمائيم . اگر در اين مسئله به مطالعات سطحى و انديشه‌هاى زود - گذر دلخوش نكنيم ، خواهيم ديد كه در همهء طول تاريخ رسالتهاى فردى و يا جمعى همواره اقليتهايى كه احساس تعهد كرده‌اند ، بر روى هدفهاى تعيين شده و وسيله‌هاى پيش ساخته قلم بطلان كشيده و نمايش جبرى حلقه‌هاى زنجيرى عوامل جبرى را دگرگون ساخته‌اند . آيا اكتشافات و ابتكارات مخصوصا آن قسمتهايى كه به رسالت و تعهّد متّكى بوده‌اند ، برهم زنندهء هدفها و وسيله‌هاى تعيين شده بحسب معلومات رسمى نبوده است آيا اصلاحات حقوقى ، اخلاقى و اجتماعى ناشى از تعهّدها در دگرگون ساختن هدفها و وسيله‌ها تأثير قاطع در اجتماعات مذهبى نداشته‌اند درست است كه توجيه امتيازات و نفوذ رفتار ماشينى در تعيين هدفها و وسيله‌ها نقش مؤثّرى دارند ، ولى با اين حال انسان جاندارى است كه بر كنار از حلقه‌هاى زنجيرى عوامل جبرى زاييده مىشود و از صفر شروع مىكند و اين قدرت شروع از صفر در صورت بقاى اعتدال روانى همراه انسان در جريان است . باضافهء اين كه دو عامل توجيه امتيازات و رفتار ماشينى در هر دوره و جامعه اى وسايل آگاهى و انتخاب هدف مناسبى در اختيار آدمى مىگذارد .
يك نكتهء اساسى كه بايستى در اين مسئله فراموش نشود ، اينست كه هيچ عامل جبرى برون ذاتى عينى قدرت تفسير و توجيه حيات همهء انسانها را در اختيار ندارد ، همين امروزه ميليونها انسان در جوامع ماشينى با توجيه كردن امتيازات ، براى خويشتن زندگى مىكنند و با اين كه شئون و روابط برون ذاتى خود را در ميان حلقه‌هاى بسته شدهء زنجير عوامل جبرى مىبينند ، با اين حال در قارهء بسيار وسيع حيات درون ذاتى شكوفان ، زندگى مىكنند .
البته مىپذيريم كه اكثريت افراد در ميان حلقه‌هاى بسته حركت مىكنند ، ولى

98