خط مستقيم در ميان پيچاپيچترين خطوط اين چهار نوع زندگى را در نظر بگيريم : 1 - زندگى انسان در يك محيط ساده ، بدون ارتباط با انسانهاى ديگر .
2 - زندگى انسان با چند انسان ديگر در يك محيط ساده .
3 - زندگى انسان با انبوهى از انسانها در محيطى كه از جنبه‌هاى متنوع با يكديگر ارتباط برقرار كرده‌اند .
4 - زندگى انسان با انبوهى از افراد و جمعيتها با ارتباط با جوامع مجزّا از يكديگر . از شمارهء 1 هر چه بالاتر مىرويم با خطوط پيچاپيچ بيشترى روبرو مىگرديم . شمارهء چهارم را كه دوران امير المؤمنين و زندگى او را مطرح مىكند ، مورد بررسى قرار مىدهيم تا ببينيم گمراه نشدن و گمراه نكردن وى چه معنايى دارد جامعه اى را مجسم مىكنيم كه هنوز چهل سال از رها كردن بتپرستىاش نگذشته است . رهبر عظيم الشأن آن جامعه دلها و عقول بيش از افراد معدودى را كه بعدها توانستند حقيقت اسلام را براى جوامع ديگر توضيح بدهند و قابل پذيرش بسازند تغيير نداده ، و با جملهء : * ( « لا إِكْراه فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ » ) * [1] ( اكراهى در دين نيست ، [ با عنايت الهى ] رشد از گمراهى تفكيك و هر دو آشكار شده‌اند ) .
آنان را وداع گفته است و بقول عبد اللَّه العلايلى : طبيعت رسوب يافته در دلهاى آنان در جاهليت ، هنوز آزادشان ننموده است . چند سالى اصول و قوانينى از اسلام نافذ و محرك در آن جامعه بوده است و در عين حال آن طبيعت رسوب يافته در اكثر افراد ، بتحريكات درونى خود ادامه داده است ، سپس سالهايى براى آن جامعه فرا رسيده است كه مالپرستى و ثروت اندوزى و فاميل خواهى و خود

[1] البقرة 256 .

276