كامگىها از آن طبيعت رسوب يافته ، سر كشيده و به فعاليت پرداخته است .
همهء اين جريانات و رويدادها زير پوشش دين بوجود خود ادامه داده جامعه را در پيچاپيچترين خطوط و نقشه‌هاى غير قابل تفكيك و تشخيص فرو برده است .
ابو ذر غفارى متدين شمرده مىشود ، در عين حال معاويه هم متدين محسوب مىگردد كاخ خضراى دومى با حصير اولى هر دو در برنامه قرآن گنجانيده شده است در نتيجه مفهوم دين ساخته چنانكه على ( ع ) خود فرموده است : پردهء تاريكى روى چشمان مردم زده ، هيچ واقعيتى را آن چنانكه بايد از روى تعقل و وجدان دريافت نمىكنند اينست فهرست مختصرى از دوران جديدى كه در جامعه بوجود آمده است . باين وضع نابسامان و پر از ضد و نقيض ، طبيعت اصلى آدمى را هم اضافه كنيد كه ابعاد خودخواهى و لذتپرستى خود را در ساليان اخير سى و پنج سال كاملا آزاد ديده و صدها خطوط كج و بىمبدا و مقصد بر خطوط پيچاپيچ وضع اجتماعى مزبور افزوده است .
على بن ابي طالب ( ع ) باتفاق همهء تواريخ و صاحبنظران در چنين جنگل بى - بىآغاز و انجام و پر از سنگلاخ و وحوشى كه طوفانى آرامش پيدا نكرده طوفان ديگرى سرتاسر آن جنگل را درهم مىكوبيد ، در مسير خط كاملا مستقيم حركت كرده و هيچ فردى را كه آماده حركت بوده است ، نه تنها منحرف ننموده بلكه تقويتش كرده و دستش را گرفته است .
اگر على ( ع ) اين جملهء « من گمراه نشده‌ام و كسى را هم گمراه نكرده‌ام » را در يك جامعهء سالم ادا مىكرد ، يك جريان عادى را بيان نموده بود ، ولى در چنان اجتماعى كه فهرستش را بطور مختصر متذكر شديم ، اين مدعى عظمتى به عظمت « اگر پرده برداشته شود بر يقين من نمىافزايد » دارد كه درك و تصور آن كار همه كس نيست [1] .

[1] توضيح و شرح مفصل جامعه اى كه على ( ع ) در آن زندگى مىكرد ، يكى از موضوعات تفسير ما در نهج البلاغه است .

277