تاريخ آميخته است از قبيل داستان پيغمبران و تحليل تعاليم آنان ، كه محدّث ناگزير است در اين زمينه غور كامل نمايد و آنچه را كه در اين قسمت بدست آورده با آنچه كه در صفحات تاريخ مورد دقت قرار گرفته مورد مقايسه و بررسى او واقع گردد و موارد تطبيق آنها را در احراز حقيقت بدست آورد .
مفسر - نيز از تاريخ بىنياز نبوده و در مورد هر يك از آيات كريمه كه مشعر بر وقايع گذشتگان و احوال پيشينيان است كه باقتضاى پاره اى از حكم و يا اشتمال آن به پند و موعظه بيان گشته و همچنين آيات ديگرى كه در شئون خاصه نازل گرديده بايد بآنچه در زمينهء وقايع و قصص و شئون مذكوره در تاريخ بتفصيل بيان شده مراجعه و بررسى كامل نمايد .
بالاخره اهل بحث و تحقيق در هر رشته از علوم و فنون كه وارد شوند ارتباط و تماس آنرا با تاريخ درك نموده و معترف خواهند بود كه بدون غور در تاريخ بمقصود خود نخواهند رسيد ؛ و بنا بر آنچه ذكر شد ، تاريخ گمشدهء هر دانشمند است .
مطلوب هر هنرمند است . سرمايهء اهل تتبّع و تحقيق است . مورد علاقه هر متديّن است . مقصد هر سياستمدار است . هدف هر اديب است . و بالجمله تاريخ مورد احتياج تمام مجتمع بشرى است .
اكنون - بايد دانست كه تاريخ با اين ارتباط و پيوستگى كه با تمام مقاصد و اغراض كليّهء طبقات خلق دارد ؛ آن تاريخى است كه صحيح و مبتنى بر حقايق و واقعيات باشد . آن تاريخ كه جز ثبت حقايق و امور واقعى مقصد و غرض ديگر در تدوين آن دخالت نداشته باشد . بازيچهء اغراض گوناگون قرار نگرفته و تمايلات دستهء مخصوص و مقاصد مغرضانه و خود خواهانهء گروه خاصى در تدوين آن راه نيافته باشد .
بر مبناى جلب نظر پيشوايان و فرمانروايان وقت و تأمين رضايت خاطر امرا يا تقويت مرام و انديشهء خاص و يا بمنظور بالا بردن مقام اشخاص و بزرگ نمودن آنها و يا فرود آوردن اشخاص ديگر و پست و بى ارج ساختن آنان و براى رسيدن بمقاصدى كه بر حسب اختلاف موارد اغراض و مقاصد مختلفى پيدا ميشود فراهم نشده باشد . و يا براى

19