بحثى كه از تمام اين بحثها داغتر بود ، بلكه تمام اختلاف آراء ديگر در تحت آن عنوان مطرح مىشد ، اختلاف شيعه و سنّى بود كه پاى اين اخلاف ، خونها ريخته و مالها به يغما برده مىشد . و در اين نزاع و اختلاف بيشترين تلفات را شيعه مىداد . و در حقيقت در آن روزگار ، شيعيان هيچ قدرتى نداشته و هميشه در حال تقيّه و ترس بسر مىبردند .
مؤلَّف والامقام ، در چنين زمانى و در چنين شهرى پاى بعرصهء علم و دانش گذاشته است . از همان اوائلى كه مؤلف در حوزه هاى درس حاضر شد و ستارهء اقبال او در آسمان علم و دانش درخشيدن گرفت ، شيعه نيز بطور محترمتر و بيشتر از پيش مطرح مىگرديد و آبروى او در انظار مخالفانش روز بروز بيشتر مىشد [1] ، بدين جهت كه در هر مجلس درس يا بحث و مناظره كه پا مىگذاشت از آن مجلس بيرون نمىآمد مگر در حالى كه استاد و مدرّس و يا مناظره كنندگان آن مجلس را با بيانات شيرين و مستدل خويش روشن ساخته و خصم ستيزه جو را مقهور و محكوم كرده بود » [2] و [3] .
بارى ؛ با توجّه و دقّت بمطالب گذشته مىتوان دور نمايى از عصر مؤلَّف ( ره ) در ذهن خود ترسيم كرد و بدين سخن پى برد كه مطالب املاء شده اكثراً مناسب با مقتضيات زمانى بوده است .
آرى ، مطالب اين كتاب بازگوكنندهء حركت موجى است كه بر روحيّات مرحوم مفيد و نيز بر شرايط زمان وى حاكم بوده است . لذا مىبينيم كه گاهى بر كرسى كلام نشسته و در زمينهء مسائل اعتقادى داد سخن داده و با نقل روايات مستند از چهرهء زشت بسيارى از حوادث تلخ تاريخ و وقايع شوم فرقه گراييهاى مذهبى كه بر سر اسلام و مسلمين رفته است ، پرده برداشته ؛ و بويژه در مسائل رهبرى ، رفتار پاره‌اى از حاكمان را به محكمهء نقد و بررسى كشانيده ؛ و گاه مسيحا صفت از سر پند و اندرز آمده و با نقل و ايراد رواياتى چند .

[1] البته اين كار در زمان مرحوم شيخ صدوق نيز تا حدود زيادى انجام گرفته بود ولى در زمان مرحوم مفيد و پس از وى سيد مرتضى و شيخ طوسى باوج خود رسيد .
[2] مؤلف ، مجموع اين مناظرات را در كتاب « العيون و المجالس » ذكر كرده ، و سيد مرتضى خلاصه آنها را در كتاب « الفصول المختارة » آورده است .
[3] اين بخش ، از مقدمه ترجمه كتاب « الفصول العشرة » بنام « ده انتقاد و پاسخ » با اندكى تغيير آورده شده است .

11