سطح بسيار عالى قرار دارد . املاءكننده ( مؤلف ) كتاب ، مرحوم شيخ مفيد - أعلى الله مقامه - نام و شخصيّت وى بقدرى با اذهان مسلمين بويژه شيعيان آشناست كه نيازى به معرّفى ندارد ، و شمّه‌اى از حالات او در مقدّمه تحرير شد . و امّا از نظر موضوع - چنان كه گفتيم - چون مطالب كتاب املاء شيخ مفيد است يعنى مطالبى است كه غالباً از حفظ القا مىشده ، لذا مىتواند مطالب گزيده و انتخابشدهء آن بزرگمرد علم و ادب و بينش مذهبى باشد . ويژگى ديگرى كه به كتاب ارج و ارزش بخشيده اينست كه اكثر رواياتى كه در اين كتاب مختصر ولى پر ارج آمده متناسب با نيازهاى عصر و مقتضيات مذهبى و اجتماعى زمان وى بوده است . براى روشن شدن مطلب لازم به نظر مىرسد نگاهى گذرا به عصر و دوران شيخ مفيد بيندازيم .
« از هنگامى كه در كشور اسلامى ، خلفاى بنى عبّاس بخلافت رسيدند ، از راههاى مختلف در اثر گسترش فنون دانش و تشويق به تأليف و تصنيف و ترجمهء كتاب و تمامى رشته هاى علوم ميل و رغبت فراوانى در مردم پيدا شده ، و خلفا نيز نه تنها مخالفت نكردند بلكه در اين راه سعى و كوشش نيز از خود نشان دادند ، و حتّى تشكيل مجالس بحث و مناظره در بارهء مذاهب و عقايد و مسائل مختلف را اجازه داده و از آن تشويق كردند ، و گاهى در محضر خود مجلس بحث و مناظره تشكيل مىدادند .
اين روش و سيرهء مرضيّهء - هر چند هدف از آن تنها رسيدن به حق نبوده بلكه مسائل سياسى ديگرى دخيل بوده ولى بناچار - موجب شد كه در كشور پهناور اسلامى خصوصاً شهرهاى بين النّهرين ، مذاهب متعدّد و فرقه هاى علمى مختلف بظهور رسد ، و هر مذهب و عقيدهء علمى و فلسفى و يا دينىيى كه در جهان متمدّن آن روز كشورهاى خاور دور و نزديك ، و اروپا ، از قرنها پيش در حال ضعف بوده و يا اصلًا فراموش شده بود ، زنده گردد . و علاوه بر آن ، آراء و عقائدى كه از بحثها و مناظره ها تولَّد پيدا كرده بود خودنمائى كرده و چه بسا طرفدار داشته باشد ، و قهراً شيعه نيز از اين تعداد آراء و عقائد ، مصون نمانده و در اكثر مسائل دينى و غير دينى داراى فرقه هاى مختلف و آراء متعدّد گرديد . و بغداد همان گونه كه در آن عصر ، پايتخت سياسى دولت بنى عبّاس بود ، مركز علمى و نمايشگاه همه اين عقائد و آراء نيز بود .
ليكن اختلاف و نزاعى كه از همهء اين نزاعها در اين عصر دائرتر ؛ و

10