بزرك زمينه سازى شد و در بغداد نظاميه تاسيس شد و در نيشابور نظاميه معروف بوجود آمد و دانشمندان بزرك اسلامى در هر فنى در آنها تربيت شدند ناصر خسرو - محمّد بن زكريا رازى - شيخ الرئيس ابو على سينا - و امثال شيخ صدوق در علوم مذهب در اين قرن تربيت يافته‌اند و در حقيقت مىتوان گفت هر چه آثار علم و دانش در محيط اسلامى بوجود آمده است زائيده همين قرن چهارم است و قرنهاى آينده نمره و بهره آن را گرفته‌اند و از اساسى كه در آن بوجود آمده استفاده كرده‌اند ، قرن چهارم اسلامى قرن علم و فضيلت و استقلال كامل محيط پهناور اسلام بوده است كه از جبال پيرنه در مرز فرانسه تا حدود چين مركزى وسعت داشته است .
11 - وفور رقابتهاى مذهبى در عصر تأليف كمال الدين ميتوان نهايت قرن سوم اسلامى را دوران تشكيل مذاهب و فرق اسلامى ناميد ، تا آخر اين قرن كه امام دوازدهم شيعه اماميه در مسند امامت متمكن گرديده و خود را از انظار عمومى پنهان و بوسيله نواب خاص ارشاد پيروان را انجام ميداد عقيده شيعه اماميه تكميل شده بود و در برابر آنها سائر فرق شيعه كه نيرومندترين آنان فرقه اسماعيليه بودند و سپس زيديه صف كشيده بودند و در برابر همه اينها اكثريت اسلامى سنى مذهب وجود داشت كه خود فرق بسيارى تشكيل داده بودند تلقيح عقائد دانشمندان با افكار فلسفى و انديشه‌هاى علمى آميزش ملل متعدد زير پرچم اسلام ، اتكاء دولتها و حكومتهاى مستقل و نيم مستقل اطراف محيط پهناور اسلامى از جبال پيرنه تا تخوم چين و افريقاى مركزى بديانت از جهات متعدد مبارزه‌هاى سخت و دنباله دارى بوجود آورده بود كه بدين شرح خلاصه مىشود .
1 - يك مبارزه علمى ميان دانشمندان فرق اسلامى چون معتزله و اشاعره و عدليه و اماميه و مرجئه و . و . هر يك از اين فرق داراى عقائدى بودند كه از طرفى استناد بنصوص كتاب و سنت داشت و از طرفى استناد بمقررات علمى مكتب يونانى از مبانى فلسفى و لاهوتى غربيان و ابتكارات فكرى دانشمندان اسلامى ، هر يك از اين فرق پيروانى داشت و مدرسه اى بوجود آورد و ميكوشيد مبادى خود را در برابر ديگران پا برجا كند و عقائد مخالف را از نظر علمى ابطال نمايد و در اين زمينه يك دولت علمى بوجود آمد بنام علم كلام .
2 - يك مبارزه ملى ميان نژادهاى مختلف و متفاوتى كه همه عقيده‌هاى اسلامى را پذيرفته بودند و زير پرچم اسلام وارد شده بودند .
اين مبارزه از نظر كلى ميان عرب و عجم وجود داشت و شعوبيه در اين ميدان مبارزه شديدى بر عليه نژاد عرب برانگيخته بودند در درجه دوم ميان تركان و فارسى زبانان هم سرايت كرده

67