اسلامى مندرج بود و بطور ساده بمردم آموخته ميشد و آنها هم باندازه استعداد خود فرا ميگرفتند و دليل روشنش اينست كه از پرورده‌هاى همين مسجد امير قشون ميشدند وظائف فرماندهى و نظامى را بهتر از فرماندهان قشونهاى روم و فارس كه در دانشكده‌هاى نظامى آن روز تربيت شده بودند انجام مىدادند ، از همين تربيتشده‌هاى مسجد بدربار روم و فارس سفارت ميكردند و وظيفه سفارت را بهتر از سفراى تربيت شده دانشگاه‌هاى روم و فارس انجام ميدادند و مورد غبطه آنها ميشدند .
در كامل مبرد نقل كرده است كه عبد الملك شعبى را براى سفارتى بدربار روم فرستاد و موقع مراجعت امپراطور روم نامه سربسته اى باو سپرد كه به عبد الملك برساند وقتى شعبى برگشت و نامه را باو داد و باز كرد و خواند گفت ميدانى در اين نامه خصوصى چه نوشته است ؟
گفت نميدانم گفت نوشته عجب دارم از مردمى كه چون شعبى شخص لايقى ميان آنها است و ديگرى را به خلافت خود انتخاب كرده‌اند ، سپس خود عبد الملك گفت ميدانى چرا اين نامه را بمن نوشته است ؟ گفت نميدانم گفت از وجود شخصيت لايق تو در محيط خلافت من بمن حسد ورزيده و خواسته است باين وسيله مرا بتو بدبين كند و وسيله نابودى تو را فراهم سازد اين توجيه عبد الملك واقعيت داشته يا در برابر اين نامه يك سياستى از خود نشان داده است نميدانم ولى بهر حال دلالت بر عظمت مقام و شخصيت شعبى دارد كه يكى از دانشمندان مسجد پرورده صدر اسلام بوده ، اين تفوق و برترى و پيروزى سريع مسلمانان بر اساس شخصيت همه جانبه اى بود كه در پرورش اسلامى مسجد يافتند هرگز نميتوان آن را معلول زور و قلدرى دانست و نتيجه فساد و پيرى دولتهاى روم و فارس بحساب آورد و علتهاى بيهوده و پوچى براى آن تراشيده كه امثال جرجى زيدان در كتاب تاريخ تمدن اسلامى تصور كرده است .
اين وضع تعليمات اسلامى در قرون اوليه اسلام تا قرن سوم رو به پيش بود و هر روز مركزيت تحصيلى مساجد اسلامى بيش از روز گذشته ميشد و خصوص وقتى بوسيله فتوحات اسلامى از ملتهاى با هوش فارس و روم و ملل ديگر در آن وارد شدند يك دريچه اى از تفكر و واقع بينى در محيط پر غوغا و منظم تحصيلات اسلامى باز كردند و از اواسط قرن دوم حوزه‌هاى علمى اسلام با معلومات ملل ديگر مربوط شدند و كم كم كتب علمى فارس و روم و هند و يونان بعربى ترجمه شد و در اوائل قرن چهارم رشته معلومات عمومى تاريخ علمى جهان تحويل دانشمندان اسلامى گرديد و با فكر و ابتكارات آنان در آميخت با اين ملاحظه بايد گفت قرن چهارم اسلامى قرن تكامل علمى اسلام است در همين قرنست كه در سراسر عالم اسلامى دانشگاه هاى

66