امام بودند كه سلسله حكومت بنى عباس را تشكيل دادند به همين نظر القاب و اسماء منصور و مهدى را براى خود انتخاب ميكردند تا از اين راه خود را بحساب آن موعود بياورند ، سر سلسله فاطميين هم كه در افريقا قيام كرد خود را بمهدى ملقب ساخت ولى طبقه مظلوم و محكوم كه انتظار فرج داشتند و باين وعده قرآنى و مژده‌هاى پيغمبر اسلام دل خوش ميداشتند و از حكام ظاهر وقت جز ظلم و ستم و ناحق چيزى نميديدند يك مهدى موعود براى خود در نظر ميگرفتند و عوام از راه اشتباه و جمعى از راه گمراه كردن مردم و استفاده از آنها كسى را بعنوان مهدى موعود معرفى مىكردند و از اين نظر طبقاتى تشكيل شده است .
1 - كيسانيه كه بامامت محمّد بن حنيفه معتقد شدند و او را مهدى موعود غائب در كوه رضوى پنداشتند .
2 - از جمعى عقيده بغيبت خود امير المؤمنين نقل شده است .
3 - از جمعى عقيده بغيبت امام صادق عليه السّلام .
4 - از جمعى عقيده بغيبت اسماعيل بن جعفر الصادق 5 - از جمعى كه معروف بواقفيه هستند عقيده بغيبت امام موسى كاظم عليه السّلام و در ضمن مقدمه اى كه شيخ صدوق در كمال الدين دارد كه ممكن است باب اول آن كتاب باشد اشاره به همه اين عقايد شده است و اقامه دليل بر رد آنها گرديده است .
در اين جريان دو موضوع ديگر هم پديدار شد كه عبارت از :
1 - سوء استفاده شيادان و رياست طلبان باشد وقتى حكام اسلامى كه روى عناوين خلافت و سلطنت معروف بودند ضعيف شدند و وضع مردم بپريشانى كشيد و ديانت ضعيف شد و ظلم و ستم فراوان گرديد در هر گوشه و كنار افراد استفاده جوئى نزد مردم عوام و نفهم و ستمديده و دنبال چاره جوئى دويده خود را بعنوان مهدى موعود معرفى ميكردند و مردمى دور آنها جمع ميشدند و كم يا بيش سر و صدائى براه ميانداختند ، ابن خلدون راجع باين افراد از مدعيان مهدويت چند موضوع را كه در محيط مشوش و پريشان افريقاى اسلامى در دوران او يا پيش از او رخ داده ياد آورى كرده است كه محتاج بتكرار آن نيستيم .
و اين گونه مدعيان در گوشه و كنار فراوان بودند و در مشرق زمين هم كه در دسترس اطلاعات ابن خلدون نبوده است كسانى مدعى اين مقام شده‌اند و بزودى مشت آنها باز شده و دستگاه آنها بر چيده شده .
2 - در مدعيان مهدويت و مهدى تراشان قرون اوليه اسلام و مدعيان مهدويت در محيط

58