و انتقاد موجود باشد و اين معناى خبر متواتر است كه كثرت مخبرين آن سبب قطع بصحت آنست گو اينكه هر فردى نامعتبر باشد و مجهول باشد ، اين بررسيهاى رجالى براى اخبار احاد است كه مدرك احكام شرعيه است و بتقرير ديگر اگر ملاحظه مجموع اين روايات موجب قطع باين پيشگوئى باشد نتيجه بدست آمده است و اگر ترديدى در ميان باشد صحت اسناد آنها اثرى ندارد زيرا كه مفاد آنها يك حكم شرعى و عملى نيست كه روى صحت خبر دستور اجرا و عمل داشته باشد .
2 - از كلام ابن خلدون استفاده مىشود كه تا قرن هشتم اسلامى هيچ پيش آمدى در تاريخ اسلام نبوده كه بتوان مضمون اخبار ظهور مهدى را بر آن تطبيق كرد و آن را امر واقعشده اى بحساب آورد با آنكه در محيط زندگانى او دولتى از سادات بنى فاطمه در تاريخ گذشته تشكيل شده بوده است و بسيار با عظمت و نيرومند بوده و تا مدت يك قرن در سراسر افريقا تا مصر نفوذ داشته و بنام دولت فاطميين در مصر و محيط اسلامى معروف بوده و مدتى حكومت بنى عباس را هم تهديد مينموده است با اين حال اين خلدون بهيچ وجه احتمال نداده است كه منظور از اين اخبار وعده بتشكيل چنين حكومتى باشد يا آنكه تشكيل آن در مفاد اين اخبار تأثيرى كرده باشد چنانچه در ضمن كلام خود اشاره بچند نفر از مدعيان مهدويت دروغين نموده و فساد ادعا و تباهى حال آنها را روشن ساخته از اينجا بايد متوجه اين نكته شد كه در طول تاريخ اسلامى جمعى از مردم كم خرد يا استفاده چى و اخيرا بعضى از منابع سياسى از اين پيشگوئى پيغمبر اسلام در مقام سوء استفاده بر آمده‌اند و با دعاى مهدويت قيام كرده‌اند و اين موضوع از قرون اوليه اسلام مورد توجه بوده است و از روى اشتباه يا تعمد مهدى مآبان بسيارى در تاريخ اسلام خود نمائى داشته‌اند .
7 - توجهى بمدعيان مهدويت و مهدى تراشان از اوائل قرن دوم اسلامى و اواخر حكومت بنى اميه سختى و فشار در محيط اسلامى عمومى شد و ظلم و ستم حكومت بنى اميه سراسر عالم اسلامى را فراگرفت مسلمانان كم كم آن لذت و خوشى فتوحات اسلامى را از سر بدر كردند و بدرد سر حكام خود گرفتار شدند و در فكر چاره افتادند و از مژده اى كه قرآن و پيغمبر در باره يك حكومت اسلامى عادلانه بآنها داده بود ياد آور شدند ، اين مژده مسلم دو اثر مختلف در طبقه حاكم و محكوم و ظالم و مظلوم داشت طبقه حاكم در صدد برآمدند كه از اين اخبار و مژده‌ها بنفع خود استفاده كنند و خود را بحساب همان موعود خدا و پيغمبر در ميان مسلمين جلوه دهند و اول كسى كه باين فكر افتاد خاندان ابراهيم

57