افريقا كه ابن خلدون متعرض حال آنها گرديده است انگشت سياست بخوبى آشكار نيست و بيشتر همان داعى دينى و اشتباه يا رياستطلبى و حب جاه علت اساسى آن بوده اگر چه در همه دوره‌هاى تاريخ اسلام خصوص از قرن دوم كه عناصر رومى و فارسى در محيط اسلامى متداخل شدند و روابطى ميان كشور اسلامى و رومى بوجود آمده نميتوان اوضاع داخلى كشور اسلامى را از سياستهاى زير پرده و تحريكات منزه دانست و خصوص در محيط افريقا و اندلس كه در قرون مقدم و مؤخر ابن خلدون پر از تشويش و اضطراب بوده است و دشمن نيرومندى از نصرانيت با آنها هم مرز بوده است و در كمين آنان نشسته بوده بسا در همه اوضاع پريشان اين نواحى تأثير داشته است ولى به هر حال كمتر شده است كه اين مدعيان متعدد دوامى يافته باشند يا آنكه تشكيلاتى بوجود آورده باشند كه دنباله اى داشته باشد و غالبا مانند تيكه ابر سياهى در يك ناحيه رعد و برقى كرده‌اند و بر اثر تعقيب حكومتهاى مجاور يا مردم ديندار و غيرتمند از ميان رفته‌اند ولى در اين قرون اخيره كه استعمار اروپائيان مانند جن نامرئى به هر شكلى متشكل گرديد و از هر وضعى استفاده كرد در اين موضوع هم چنك انداخت و يك فصلى هم بعنوان مهدىتراشى باز كرد و از قرن نوزدهم كه استعمار سرمايه داران و حكومتهاى اروپا چنگال خود را در پيكر جامعه اسلامى فرو بردند و در صدد برآمدند به هر وسيله باشد آن را پاره پاره كنند يكى از اين وسائل هم موضوع مهدىتراشى بود كه براى آن سرزمين ايران اسلامى شيعه مذهب و هم افريقاى شيعه مآب مستعد و آماده بود ، در سرزمين ايران يك دستگاه مهدىتراش دنباله دارى پديدار شد كه سر سلسله آن على محمّد شيرازى معرفى گرديد و در محيط افريقا احمد غاديانى باين عنوان يا شبيه آن معرفى شد و اگر فرمول مهدى را قدرى توسعه دهيم و بعنوان مجدد دين و سنت اسلامى تعبير كنيم قيام وهابيه در مقارن همين تاريخ و قيامهاى ديگرى هم كه در نتيجه باعث تلاشى و ضعف حكومتهاى اسلامى در برابر حكومتهاى متحده نصرانى در آن تاريخ گرديد همه يكسر چشمه بخود ميگيرد و از يك جام سيراب مىشود فقط تفاوت در نقشه است كه مطابق فكر هر محيطى طورى تنظيم شده كه براى آنها قابل قبول و قابل فهم باشد .
راجع بمداخله سياستمداران خارجى در قيام على محمّد و جانشينان او اخيرا مداركى منتشر گرديد كه گوياترين آنها يادداشتهاى كينياز دالگوركى يكى از كارمندان سفارت روسيه تزارى بود كه شرح حال خود را مفصل و واضح نوشته است و در ضمن گفته است كه بنام شيخ على لنكرانى وارد حوزه علميه نجف شده و در حلقه درس سيد كاظم رشتى شركت كرده و على محمّد شيرازى را براى اين كار انتخاب نموده و با او طرح دوستى ريخته و او را آماده اين كار كرده و

59