و پيرى است بگذراند و از ميان برود و نوبت بديگرى رسد و بعضى كه ظاهر اين تعبير را بسيار كوتاه دانسته‌اند و تصور كرده‌اند كه اين گونه حكومت همان صورت بزرك نفوذ ايلى است كه اساس اجتماع بيابانگردانست در معنى اين لفظ توسعه اى داده‌اند و گفته‌اند مقصودش از عصبه حزبست با آنكه در دوران او حزب باين معنى كه امروزه گفته مىشود وجود نداشته و شايد مفهوم نبوده و ابن خلدون هم آن را تصور نميكرده است البته در امور اجتماعى يك نيروى مقتدر كه بر همه نافذ باشد ضرور است و كلام در علت پيدايش اين نيرو است ، وقتى پيدايش اسلام را در نظر بگيريم ملاحظه ميكنيم كه خود عصبية قريش بر ضد اسلام بود و جز معدودى از خاندان بنى هاشم از او طرفدارى نكردند و در دوره‌هاى اول دعوت افراد متفرقه اى باو گرويدند و بر اثر مقاومت و منطق و دليل و معجزه كم كم قدرت بدست آورد و هر چه قدرتش بيشتر شد محيط بيشترى را در زير نفوذ گرفت تا عصبيت قريش در سال هشتم هجرت و بعد از فتح مكه مجبور شد از او پيروى كند و جزء قدرت او شود بعد از پيغمبر هم قبائل كم ارزش قريش چون تيم و عدى حكومت را بدست آوردند و اين قانون عصبيت ابن خلدون بر جريان اسلامى منطبق نميشود و مفهوم روشنى ندارد .
ابن خلدون بر اساس اين دو مقدمه ناصحيح توجيه نامربوطى براى اين همه اخبار ظهور مهدى نموده و ظهور مهدى را توجيه كرده بر اجتماع قبائل سادات اطراف مدينه و حجاز و اين قضاوت بسيار بعيد و با مضمون بسيارى از خود اين اخبار مخالف است مانند روايت ابن ماجه از عبد الله ابن حرث بن جزء كه ميگويد مردمى از مشرق زمين مىآيند و زمينه را براى مهدى آماده ميسازند مدلول اين اخبار مانند اخبارى كه از طرق اماميه رسيده اين است كه خروج مهدى در آخر - الزمان مانند بعثت خود پيغمبر يك امر الهى و خارق عادت است و نفوذ او يك موهبت خدا داده است و چنانچه پيغمبر با نيروى فوق العاده و قدرت اعجاز و كرامت مبعوث شد و پيشرفت كرد مهدى موعود هم با يك نيروى الهى بامامت و ولايت ظاهر مىشود و پيشرفت ميكند و حكومت خود را در سراسر زمين مستقر ميسازد آنچه در اينجا بحساب ابن خلدون بايد تذكر داد دو چيز است .
1 - ابن خلدون در مقام بحث از صحت اين اخبار وارد انتقاد سند فرد فرد آنها شده و نظرى بمجموع اخبار نيفكنده با اينكه ملاحظه مجموع اين اخبار و نظر بمضمون مشترك همه آنها با اسقاط موارد اختلاف موجب قطع باين است كه پيغمبر اسلام از ظهور مهدى بعنوان يكنفر از خاندانش براى اصلاح جهان خبر داده است گو اينكه در فرد فرد اين اخبار جاى خرده گيرى

56