ابان از حسن از پيغمبر صلَّى الله عليه و آله بطور مرسل ، بيهقى گويد مرجع روايت محمّد بن خالد است كه مجهول است از ابان بن زيد بن ابى عياش كه متروك است از حسن از پيغمبر صلَّى الله عليه و آله كه منقطع است و روى همرفته حديث ضعيف است و مضطرب بسا در تأويل لا مهدى الا عيسى گفته‌اند مقصود اينست كه كسى در گهواره سخن نگفته جز عيسى عليه السّلام و مقصود تأويل اين حديث است براى رد استدلال منكران مهدى يا باعتبار جمع ميان آن و روايات راجع باثبات مهدى ولى اين معنى هم درست نيايد و مردود باشد براى حديث جريج [1] - و مانند آن از احاديث متضمن معجزات كه در ضمن تكلم پيغمبر را در گهواره متعرض است .
بيان عقيده متصوفه و شيعه نسبت بمهدى موعود متقدمين از صوفيه بحثى در باره مهدى نداشته‌اند و همانا گفتار آنان راجع بمجاهده و رياضت بوده است و آنچه از آن از وجد روحى و حالات معنويه بدست مىآيد و سخن اماميه و رافضه از شيعه در صدر اول همان راجع بتفضيل على عليه السّلام بوده است و عقيده بامامت او و ادعاى وصيت پيغمبر صلَّى الله عليه و آله و سلم در باره خلافت او و تبرى از شيخين چنانچه آن را در بيان مذاهب آنان نقل كرديم سپس بعد از آن عقيده بامام معصوم در ميان آنها پديد شد و تأليفات بسيارى در مذاهب مختلفه آنان نشر شد ، طائفه اسماعيليه از طوائف شيعه پديد آمد مدعى خدائى امام گرديد بر اساس حلول و ديگران مدعى رجعت امامانى شدند كه فوت كرده‌اند بنوعى از تناسخ و يك دسته منتظر آمدن يك امامى هستند كه موت او قطعى است [2] - و ديگران منتظر برگشت امر خلافت باهل بيت ميباشند و استدلال كنند باحاديثى كه ما نقل كرديم در باره مهدى و باحاديث ديگر .
سپس در ميان متأخرين صوفيه سخن كشف و شهود در ميان آمد نسبت بعالم نامرئى و بسيارى از آنان بطور مطلق معتقد بحلول و اتحاد شدند و با اماميه و رافضه در اين عقيده متحد شدند چون آنها هم معتقد بالوهيت ائمه و حلول خدا در ايشان هستند و نيز از صوفيه قول بقطب

[1] ظاهرا مقصود از حديث جريج و امثال آن احاديثى است كه مضمون آنها سخن گفتن پيغمبر يا ائمه است در زمان جنين يا موقعى كه در گهواره بوده‌اند و اين مضمون در اخبار عامه و خاصه در باره پيغمبر و على ( ع ) وارد شده است .
[2] مقصود از آنها مانند كيسانيه است كه محمد بن حنيفه را امام غائب ميدانند و مانند واقفه بر امام جعفر صادق يا امام موسى كاظم كه آنها را امام غائب موعود ميدانند و منتظر ظهور آنها هستند و بسيارى از اين طوائف در اين عصر منقرض شده‌اند و شايد در عصر مؤلف هنوز وجود داشته‌اند .

43