حكيم است و اينها همه بعد از اثبات حدوث عالم است و اين نظير همين سؤالى است كه در باره امامت از ما كرده‌اند و من چون در اين پرسش تأمل كردم دريافتم كه مقصود ركيكى در ميانست و منظورشان اينست كه ميگويند اگر حسن بن على نصى بر امامت امام زمان صادر كرده و او را معرفى كرده باشد غيبت موضوع ندارد و جوابش اينست كه منظور از غيبت نبودن نيست و امرى هست نسبى گاهى انسان شهرى از يك شهرى غائب مىشود كه قبلا نزد اهل آن معروف و مشهود بوده و نسبت بشهر ديگر اصلا غائب بوده و همچنين گاهى انسان از نظر مردمى غائب است نه از نظر مردم ديگر يا از دشمنانش پنهانست نه از دوستانش باز هم ميگويند غائب است و پنهانست اينكه ميگويند امام زمان غائب است منظور اينست كه از چشم دشمنان و دوستانى كه راز نگهدار نيستند غائب است و مثل پدرانش عليهم السلام آشكار نزد خاص و عام و دوست و دشمن نيست و با اين حال دوستانش از وجود او خبر مىدهند و امر و نهيش را بما ميرسانند و گفتار آنها مورد وثوق و موجب اتمام حجت و قطع عذر است چون هم شمار بسيارى هستند و هم مقاصد مختلف دارند و هم خبر آنها موجب اضطرار است و هم آن طور كه خبر پدرانش را نقل كردند و اگر چه مخالفين هم دارند چنانچه صحت معجزات پيغمبر جز قرآن بنقل مسلمين ثابت مىشود با اينكه مخالفين اسلام از اهل كتاب و مجوس و زنادقه و دهريه در وجود آنها مخالفت دارند و اين مسأله اى نيست كه بر چون توئى مشتبه شود با آن دقت نظرى كه من در تو مىشناسم .
3 - چون ظاهر شود از كجا معلوم گردد كه او محمد بن الحسن بن على است . جواب اينست كه بدو وجه 1 - آنكه جمع بسيارى از دوستانش كه او را ميشناسند و قول آنها سند است او را معرفى كنند چنانچه

149