از قبيل تكوينيات باشد چنان كه اشاعره گويند ثواب و عقاب و امر و نهى الهى باطل خواهد بود زيرا كه بنده مختار در عمل خود نميبود و چون در اين مقام شائبهء صدق سخن قدريه ميبود كه آنها طائفهء هستند از عامه و آنها را معتزله گويند و قائلند باينكه بندگان قدرت تامه دارند بر كردن عمل و نكردن آن يعنى آنچه خواهند ميكنند و آنچه نخواهند نميكنند كه اين معنى تفويض است يعنى خدا را هيچ تصرفى در افعال بندگان نيست بلكه افعال را بايشان واگذاشته است حضرت فرمود و الله خالق كل شيء و لا نقول بالجبر و التفويض ) * و تحقيق اين مطلب بر سبيل اجمال آنست كه علماء عامه در اين مقام دو فرقه شده‌اند . اشاعره گويند كه ما بندگان را ابدا قدرتى نيست و آنچه افعال از ما صادر مىشود از خداوند صادر شده است و افعال را كه نسبت ببندگان ميدهند بر سبيل مجاز است و في الحقيقة فاعل خداوند است و استدلال كرده‌اند بچند آيه از قبيل * ( وَما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ الله ) * و * ( فَمَنْ يُرِدِ الله أَنْ يَهْدِيَه يَشْرَحْ صَدْرَه لِلإِسْلامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّه يَجْعَلْ صَدْرَه ضَيِّقاً حَرَجاً ) * و امثال اين آيات كه همه را بر خلاف معانى آنها تأويل كرده‌اند و بنا بر اين قول بطلان ثواب و عقاب لازم آيد چه اگر مدار و معيار چنين باشد پس ثواب دادن بر اعمال و عقاب كردن بر افعال محض جبر و جبر محض است زيرا كه مفروض اينست كه عمل از خدا صادر شده است پس عقاب كردن بنده چه معنى دارد و جميع قرآن رد بر اين قول است از قبيل * ( لا يُكَلِّفُ الله نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَعَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ ) * * ( - فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَه وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه ) * - * ( كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ ) * - * ( ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ ) * . * ( وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى ) * - * ( إِنَّا هَدَيْناه السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً ) * - * ( وَعاداً وَثَمُودَ وَقَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَساكِنِهِمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَكانُوا مُسْتَبْصِرِينَ - وَقارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهامانَ وَلَقَدْ جاءَهُمْ مُوسى بِالْبَيِّناتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الأَرْضِ وَما كانُوا سابِقِينَ فَكُلاًّ أَخَذْنا بِذَنْبِه ) * و نفرمود اخذنا بفعلنا * ( فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَيْه حاصِباً وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْه الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِه الأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَما كانَ الله لِيَظْلِمَهُمْ وَلكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ) * و امثال اين آيات بسيار است و اين طائفه را در اصطلاح اهل كلام مجبره و مرجئه گويند - و معتزله گويند كه حقتعالى امور بندگان را بايشان تفويض نموده است و هر چه خواهند ميكنند و هر چه نميخواهند نميكنند پس قدرت تامه دارند بر دو طرف فعل و ترك عمل و اين طائفه را قدريه گويند و عجب در اين است كه نطفهء گنديده با اين شدت عجز كه قادر بر نگاه داشتن بول و غايط خود نيست چگونه اين سخنان از او صادر مىشود و بالجمله اين قول نيز مخالف حس و وجدان است چه

363