كرده و پديد آورده است ؟ و باو برگردد آنچه را خودش آغاز كرده و سابقه نداشته و يا در او پديد شود آنچه را خودش پديد آورده است ، در اين صورت ذاتش كم و زياد گردد و كنهش دو چار دوئيت شود و از أزليت سقوط كند و أزليت مفهومى نداشته باشد جز همان حدوث و پديد شدن و جانبخش مفهومى ندهد جز همان جان دريافتن ، اگر براى خدا دنبالى باشد در برابر سابقه اى هم خواهد بود كه خواستار تكميل است زيرا آن سابقه همان كمى و كاستى است ، و چگونه نام ازل شايد بر كسى كه از پديده ممتنع نيست ؟ و چگونه ابديت را شايد كسى كه احوال و گذشت سال او را دگرگون كند ؟ و چطور چيزها را بيافريند كسى كه از پذيرش و تأثر بآنها ممتنع نيست ؟ در اين صورت ابزار ساخته شده در او استوار گردد و متحول شود بنشانه و رهنما با فرض اينكه خود مقصود از رهنمائى بوده است و آغاز هر چيزى بوده ( يعنى خلف لازم آيد ) و در اين صورت صفات او قرين صفات موجودات پست ( يعنى ممكنات ) گردد ، و با التزام باين امور محال ديگر مجالى براى گفتار و استدلال بجا نماند ، و در پرسش از اين مسأله پاسخى ميسر نيست ، اينست مختصرى از آن خطبه [1] .
نامه اى كه آن حضرت ( ع ) بفرزندش حسن ( ع ) نگاشته از سوى پدرى فنا پذير ، گرفتار در بند روزگار ، عمر بسر برده و گرم و سرد دوران چشيده ، بدگوى از دنيا و جانشين مرده‌ها كه فردا از آنجا بنزد همانها كوچا است بسوى آنكه آنچه را نيابد آرزو كند و براه آنها رود كه درگذشتند ، نشانه هر بيمارى و گرو گذشت روزان و شبان ، و تيررس هر آسيب ، و در بند دنيا و تاجر فريبخورده و اسير مرگ و مير ، و در بند مردن ، و هم پيمان هر اندوه ، و هدف هر اندوه ، و هدف هر آفت ، و زمين خورده

[1] اين خطبه در نهج البلاغه اختلاف و فزونيها نقل شده است و شيخ صدوق طاب ثراه تمام آن را در كتاب توحيد و عيون از على بن موسى الرضا ( ع ) با اندك تفاوتى نقل كرده است .

65