سازند ، و هر آلتى بهمانند خود اشاره دارد ، فعاليت هر چيزى در محيط خود آنها است ، و توسل بابزار دليل نيازمنديست ، تضاد ميان دو چيز دليل بر وجود ضد است ، و شبيه است كه شباهت را ميرساند ، و هر پديد آمده معرف وقت خود است ، بعناوين است كه صفت آنها از هم ممتاز مىشود ، و از آنها همتا جدا ميگردد ، و پديده هايشان بدانها بر ميگردد ، هنگام داشتن هر حادث آن را از قديم بودن باز ميدارد ، و امكان ( كه از آن بقد يكون و قد لا يكون تعبير مىشود ) أزليت را از آن غدقن ميكند ، و نياز بعلت ( كه از آن تعبير مىشود باينكه اگر خدا نبود او هم نبود ) حتميت تحقق را كه معنى جبروت است ( و از آن بوجوب وجود تعبير مىشود ) از آن سلب ميكند ، امور حادثه از هم جدايند و دلالت دارند بر جداكننده خود ، و از هم بر كنارند و دلالت دارند بر از هم كناركننده خود ، بوسيله آنها است كه صانعشان در خردها جلوه گر است ، و بدانها است كه وى از ديدار در پرده است ، بدين حوادث وهمها قضاوت كنند ، و در آنها عبرت بر جا است ، و از آنها دليل برشته كشيده شود و منظم گردد ، بوسيله عقول باور داشتن خدا بدل نشيند و بوسيله اقرار ايمان تحقق يابد .
ديانت وجود ندارد جز با معرفت و معرفتى نيست جز با تصديق و تصديق نباشد جز با توحيد پاك و توحيدى نباشد جز با خلاص و اخلاص محقق نشود جز با نفى تشبيه و نفى تشبيه ميسر نيست با اثبات صفات زائد بر ذات ، و پاكى توحيد وجود ندارد مگر با سلب كل صفات ، و تشبيه از يك جهت موجب تشبيه از هر جهت گردد ، و يگانه پرستى كلى پاىبرجا نشود با نفى برخى صفات نه همه آنها ، و اقرار بخدا عبارت از عدم انكار است و اگر از يك نظر انكارى وجود داشته باشد اخلاص در توحيد محقق نيست ؛ هر چه در خلق موجود است در خالقش وجود ندارد ، و هر چه در خلق امكان دارد در خالق و صانعش ممتنع است ، حركت و انتقال در او روا نيست ، و تجزيه و اتصال در او ممكن نيست ، و چگونه در او مجرى گردد آنچه را خود او اجراء

64