آيات بسيار ديگر پس نخست نعمت خدا بر انسان درستى خرد و برترى دادن او است بر بسيارى از خلقش بكمال عقل و بيان روشن ، و اين از آنجا است كه هر جنبنده اى بر روى زمين بوسيله حواسش خود دار است و بسوى كمال خويش پويا است ، و آدميزاده را بوسيله نطق كه در ديگر آفريده‌هاى محسوس نيست برترى داده ، و بوسيله نطق است كه خدا آدميزاده را بر ديگر خلقش تسلط داده تا آمر و ناهى آنها شده و ديگران مسخر اويند . چنانچه خدا فرموده ( 36 - الحج ) همچنين مسخر كرد آن را براى شما تا خدا را در برابر اينكه رهنمائيتان كرده تكبير گوئيد - و فرموده ( 14 - النحل ) و او است آنكه دريا را براى شما مسخر كرده تا از آن گوشت تازه بخوريد و زيورى بر آوريد و بپوشيد ، و فرموده است ( 8 - النحل ) چهارپايان را براى شما آفريد كه از آنها پشم و كرك براى دفع سرما بگيريد و منافع و از آنها بخوريد . و براى شما در وجود آنها زيبائيست هنگامى كه بياسائيد و هنگامى كه برگرديد . و بارهاى سنگين شما را تا آن شهرى بدوش كشند كه نتوانيد بدان رسيد مگر بسختى و رنج - و از اين راه انسان را بپيروى و طاعت خود دعوت نمود كه او را بر ديگران بدرستى خلقت و كمال نطق و معرفت برترى داد و بدنبال توانشى كه بوى بخشيد نسبت بدان چه اش مكلف ساخت بدان بفرموده خود ( 16 - التغابن ) از خدا بپرهيزيد تا توانيد و بشنويد و اطاعت كنيد - و فرموده او ( 286 - البقره ) خدا بكسى تكليف نكند مگر باندازه طاقتش - و فرموده خود ( 7 - الطلاق ) خدا بكسى تكليف نكند مگر آنچه باو داده ، و در آيات بسيار ديگر . و چون از بنده يكى از حواسش بگيرد كار آن را از وى نخواهد مانند فرموده او ( 60 - النور ) نيست بر كور حرجى و نه بر لنگ حرجى - تا آخر آيه - كه هر كس باين وصف باشد جهاد و هر عملى كه جز بدان انجام نشود از او برداشته است ، و همچنين حج و زكاة را بمالدار واجب كرده چون توانائى

497