صفات مختلف او را محدود نسازد ، و آلات و ادوات در بندش نكشد او قبل از زمان بوده ، و پيش از عدم وجود داشته است ، ازليّتش از هر آغاز و ابتدائى فراتر مىباشد ، از آفرينش حواسّ توسّط او معلوم شود كه خود فاقد اين حواسّ است ، و از سرشتن جواهر توسّط او دانسته شد كه او را جوهرى نيست ، و از آفرينش جهان معلوم شد كه او را آفريننده اى نيست ، و از خلق ضدّيّت بين اضداد دانسته شد كه خدا ضدّ ندارد ، و با ايجاد هماهنگى بين اشياء دانسته شد كه قرين و هماوردى ندارد ، بين روشنائى و تاريكى ؛ و همچنين بين سرما و گرما ضدّيت برقرار كرده است ، نيروهاى سركش و نامساعد را به گرد هم جمع نمود ، و پراكنده‌ها را به هم درآميخت ، و پراكندگى اينها و اجتماع آنها دليلى است بر وجود پراكنده كننده و گرد آورنده اشان ، خداوند سبحان آنها را دلائل پروردگارى خويش ساخت ، و گواهانى بر اختفاى ( غيبت ) خود نموده ، و از حكمت خويش همه را گويا ساخته است ، زيرا هستى آنها گويا به حدوث آنهاست ، به وسيلهء وجودشان از نيستى و عدمشان خبر دهند ، و با نقل و انتقالات آنها از وضعى به وضع ديگر خبر مىدهند كه زوال پذيرند . با غروب و ناپيدا شدن خود اعلام مىدارند كه آفريننده اشان را ناپيدائى و غروبى نيست ، همچنان كه قول خداوند اشاره به همين معنى دارد : * ( وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ) * ، « و از هر چيزى دو گونه - كه يكى جفت ديگرى است - آفريديم باشد كه ياد كنيد و پند گيريد - ذاريات : 49 » ، و بين « قبل » و « بعد » جدائى افكند و آنان را اسير زمان نمود تا همه بدانند او را قبل و بعدى نيست ، طبيعتهاى گوناگون موجودات گواهى است بر اينكه طبيعت بخش آنها را طبيعتى نيست ، و تفاوت و اختلاف آنها با هم دليل است بر اينكه تفاوت دهندهء به آنها تفاوتى در ذاتش راه ندارد ، زمان دار بودن آنها بيانكنندهء اين واقعيّت است كه آفريننده اشان فاقد زمان و فراتر از آن است ، آنها را از يك ديگر محجوب و پنهان داشت تا دانسته شود پرده و حجابى بين خودش و آنها نيست ، آنگاه كه پرورده اى نبود مقام پروردگارى داشت ، و آن زمان كه مملوك و مخلوقى نبود ، او مالك على الإطلاق و مستولى بر همه چيز بود [1] آن زمان كه مسموعى نبود معناى شنيدن در

[1] در صورتى كه لفظ « الهيّة » به معناى عبادت باشد بنا بر اين خداوند « مألوه » خواهد بود ، و « عبد » نيز « اله » و « متألَّه » . و چنانچه به معناى مالك بودن در تأثير و تصرّف در اشياء باشد - كما اينكه در اينجا و در بسيارى از احاديث ديگر مراد است - خداوند « اله » است ، و عبد « مألوه » مىباشد ، و بر همين اساس در حديثى از امام كاظم عليه السّلام آمده است « سألته عن معنى » اللَّه « عز و جلّ ، فقال عليه السّلام : استولى على ما دقّ و جلّ « ، يعنى : خدا بر هر چيز كوچك و بزرگ تسلَّط و سيطره دارد .

63