گفت : * ( إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ ) * : « [ پروردگارا ] اين نيست مگر امتحان تو - اعراف : 154 » ، يعنى آزمايش تو ، پس اين آيات با هم مقايسه شده و بر هم گواهند .
و امّا آياتى كه در آنها لفظ « بلوى » بمعناى آزمون آمده بدين قرارند : * ( لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ ) * : « ميخواهد شما را در آنچه به شما داده بيازمايد - مائده : 48 » ، و اين آيه : * ( صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ ) * : « سپس شما را از آنان واگردانيد تا شما را بيازمايد - آل عمران : 152 » ، و اين آيه : * ( إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ ) * : « ما آنان را بيازموديم چنان كه صاحبان آن بوستان را آزموديم - قلم : 17 » ، و اين آيه : * ( خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ) * : « مرگ و زندگى را بيافريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما نيكوكارتر است - ملك : 2 » ، و اين آيه : * ( وَإِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّه بِكَلِماتٍ ) * : « و آنگاه كه ابراهيم را پروردگار وى به امورى چند بيازمود - بقره : 124 » ، و نيز اين آيه : * ( وَلَوْ يَشاءُ الله لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ ) * : « و اگر خدا مىخواست از كافران انتقام مىكشيد و ليكن خواست تا برخى از شما را به برخى بيازمايد - محمّد : 4 » ، و تمام آيات قرآن به لفظ « بلوى » - كه در ابتدا شرح شد - معنايش آزمون بوده و نظير آنها در قرآن بسيار است ، كه موجب اثبات و تأييد امتحان و آزمون است ، بدرستى كه خداوند جليل و عزيز مخلوقات را نه بيهوده آفريده و نه خودسر رهايشان گرفته ، و نه حكمت خويش را بازيچه ساخته ، و پيرو همين مطلب را در كلام خود اعلام داشته كه : * ( أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً ) * : « آيا پنداشته‌ايد كه شما را بيهوده آفريديم ؟ ! - مؤمنون : 115 » .
بنا بر اين اگر كسى گويد : سپس آيا خداوند تا بنده اى را نيازمايد از آينده اش باخبر نمىشود ؟ گوئيم : آرى ، او پيش از وقوع عمل بر آيندهء ايشان واقف است ، و اين همان آيه است كه فرموده : * ( وَلَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْه ) * : « و اگر [ به دنيا ] بازگردانده شوند بىگمان بدان چه از آن نهى شده‌اند بازگردند - انعام : 28 » ، و جز اين نيست كه آنان را امتحان كند تا ايشان را به عدالت خود آگاه سازد ، و بعد از ارتكاب كار زشت جز با حجّت و برهان عذابشان نكند ، و در اين آيه خبر داده است كه : * ( وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِه لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا ) * : « و اگر ما آنان را پيش از آن ( فرستادن كتاب و پيامبر ) به عذابى هلاك مىكرديم بىشكّ مىگفتند : پروردگارا ، چرا بسوى ما پيامبرى نفرستادى ؟ ! - طه : 134 » ، و اين آيه : * ( وَما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا ) * : « ما [ هيچ مردم و قومى را ]

447