پس هر گاه شخصى سخنى گويد و قلبش آن را تصديق كند ، نيّت او را وادار مىسازد تا با آشكار نمودن كردار كلام خود را تصديق كند ، و در صورتى كه قلبش گفته اش را تصديق نكند درستى و حقّانيّت آن آشكار نگردد ، و در هر حال خداوند آن صدق نيّت را هر چند فعل موافق آن نباشد - بدليلى كه مانع اظهار آن باشد - پذيرفته است ، در اين آيه : * ( إِلَّا مَنْ أُكْرِه وَقَلْبُه مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمانِ ) * : « مگر آن كس كه به ناخواه مجبور شود [ كه حرفى خلاف ايمانش گويد ] در حالى كه دلش به ايمان آرام است - نحل : 106 » ، و اين آيه : * ( لا يُؤاخِذُكُمُ الله بِاللَّغْوِ فِي أَيْمانِكُمْ ) * : « خداوند شما را به سوگندهاى بيهوده و ناسنجيده تان بازخواست نمىكند - بقره : 225 » ، در نتيجه قرآن و احاديث پيامبر صلَّى الله عليه و اله و سلَّم راهنمائى نموده‌اند كه دل نه تنها صاحب حواسّ و ادراكات انسانى است كه تمام اعمال آنها را تصحيح مىكند ، و آنچه را كه قلب اصلاح كند باطل نشود .
پس اين شرح و بيان نمونه‌هاى پنجگانه اى بود كه امام صادق عليه السّلام متذكَّر آنها شده ، و فرموده : آنها همهء مرتبهء ميان جبر و تفويض است ، پس هر گاه اين پنج نمونه بطور كامل در آدمى گرد آيد در اين صورت بايد دستورات خدا و رسولش را تماما بكار بندد ، و هر گاه بنده اى فاقد يكى از آنها باشد به نسبت همان كاستى ، تكليف و عمل از او كم گشته و ساقط مىگردد .
و امّا شواهد قرآنى مربوط بموضوع امتحان و آزمايش با « استطاعت » - كه جامع عقيدهء ما بين جبر و تفويض مىباشد - بسيار است ، و از شمار آنها اين آيه است : * ( وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ ) * : « و بىشكّ شما را بيازمائيم تا مجاهدان و صابران شما را معلوم كنيم و خبرهاى شما ( اعمال و كردارتان ) را بيازمائيم - محمّد ( صلَّى الله عليه و اله و سلَّم ) : 31 » ، و اين آيه : * ( سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ ) * : « [ و كسانى كه آيات ما را دروغ شمردند ] اندك اندك از جايى كه ندانند گرفتارشان خواهيم ساخت - اعراف : 182 » ، و اين آيه : * ( الم ، أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا يُفْتَنُونَ ) * : « آيا مردم پنداشته‌اند همين كه گويند ايمان آورديم آنان را وامىنهيم و آزموده نمىشوند ؟ ! - عنكبوت : 1 و 2 » ، و خدا در مورد « فتنه » كه مراد همان امتحان و آزمون است فرموده : * ( وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ ) * - الآية : « و هر آينه ما سليمان را آزموديم - ص : 34 » ، و در داستان موسى عليه السّلام فرموده : * ( فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ ) * : « ما قوم تو را پس از تو آزموديم و سامرى گمراهشان ساخت - طه : 85 » ، و كلام موسى كه

446