عذابكننده نباشيم تا آنگاه كه پيامبرى برانگيزيم - إسراء : 15 » ، و نيز اين آيه : * ( رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ ) * ، : « پيامبرانى نويد رسان و بيمكننده - نساء : 165 » ، در نتيجه آن آزمون الهى با استطاعتى كه به بنده ارزانى داشته [ يا : به بنده داده ] همان عقيدهء ما بين جبر و تفويض است ، كه قرآن بدان گويا است و احاديث امامان از خاندان پيامبر عليهم السّلام بدان جارى .
پس اگر بگويند : حجّت و دليل در اين كلام الهى : « خدا هر كس را كه خواهد راه نمايد و هر كس را خواهد گمراه سازد » و مانند آنها چيست ؟ گوئيم : تفسير اين آيات همگى بر دو معنا است ، امّا معناى نخست : كه قدرت او را اعلام مىدارد ، يعنى : او به هدايت و گمراهى هر كس كه خواهد قادر و توانا است ، پس هر گاه با قدرت خود آنان را وادار بر يكى از آن دو كند نه ثواب برند و نه عقاب كشند ، بهمان ترتيبى كه در نامه شرح داديم ، و معناى ديگر اين است كه مراد از هدايت خداوند راهنمائى او است ، مانند اين آيه : * ( وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ ) * : « و اما قوم ثمود ( قوم صالح ) ، آنان را راه نموديم » ، يعنى راهنمائى كرديم * ( فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى ) * : « ولى كورى ( گمراهى ) را بر رهيابى برگزيدند - فصّلت : 17 » ، بنا بر اين اگر آنان را وادار بر هدايت كرده بود ، توان گمراه شدن نداشتند ، و اين طور نيست كه هر آيهء متشابه و مبهمى بتواند بر آياتى محكم كه مأمور به تحصيل آنهائيم حجّت و دليل باشد ، و بنا به گفتهء خود قرآن : * ( مِنْه آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَه مِنْه ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِيلِه وَما يَعْلَمُ ) * الآية : « برخى از آيات آن محكماند ، كه آنها مادر و اصل كتاباند ، و برخى ديگر متشابهند ، امّا آنان كه در دلشان كژى ( انحراف از راه راست ) است آنچه را متشابه است پى مىگيرند براى فتنه جوئى و در جستن تأويل ، و حال آنكه تأويل آن را نمىداند - تا آخر آيهء 7 سورهء آل عمران » ، و نيز فرموده : « پس بندگان مرا مژده ده ، آنان كه سخن را مىشنوند و بهترين آن را پيروى مىكنند » يعنى محكمتر و واضحترين آن را ، « اينانند كسانى كه خدا راهشان نموده ، و ايشانند خردمندان - زمر : 17 و 18 » .
اميدوارم خداوند همهء ما را به همان سخن و كردارى كه موجب دوستى و رضايت خود اوست موفّق فرمايد ، و در پرتو منّت و فضل خود ؛ از نافرمانى خود دور فرمايد ، و حمد بسيار از آن خدا است همان طور كه اهل آنست ، و صلَّى الله على محمّد و اله الطَّيّبين ، و حسبنا * ( الله وَنِعْمَ الْوَكِيلُ ) * .

448