دستور صاحبش رفتار نمايد ، بهمين ترتيب آن مجازات دائمى كه از آن وى را برحذر داشته بود بر او واجب شود ، بىآنكه بر او ستمكار باشد ، زيرا قبلا او را امر كرده و اعلام نموده ، و آگاهش ساخته ، پس بدين ترتيب بايد به وعد و وعيد خود نيز جامهء عمل بپوشاند ، و اين گونه مولاى توانا و مسلَّط ؛ وصف گردد .
و امّا مولى [ در مثال فوق ] همان خداوند جليل و حكيم است ، و غلام ، آدميزادهء مخلوق است ، و مراد از مال يا دارائى همان قدرت گستردهء او ، و امتحان او ، آشكار ساختن حكمت و قدرت او است ، و سراى فانى ؛ دنيا است ، و آن مقدار مال كه مولا به غلام داده ، همان قدرتى است كه به آدميزاده داده ، و امورى كه مولا دستور به صرف مال در آن موارد داده ؛ بكارگيرى قدرت و توان ، در راه پيروى از انبياء و اعتراف بدان چه از جانب خدا آورده‌اند ، و خوددارى از بكار بردن آن وسائلى كه از آن نهى كرده همان راههاى شيطان است . و امّا وعده اش كه نعمت دائم است همان بهشت باشد ، و سراى ديگر كه جهان پاينده باشد ، سراى آخرت است . و كلام ميان جبر و تفويض عبارت از : آزمايش و آزمون و امتحان سخت و مشكل بجهت قدرت و توانى است كه به بنده داده .
و بيان و شرح اين قدرت در همان پنج مثالى است كه حضرت صادق عليه السّلام يادآور شده‌اند ( تندرستى ، آزادى راه ، و مهلت كافى ، و توشهء راه ، و وسيلهء تحريك ) كه آن [ پنج نمونه ] تمامى فضل را گرد آورده ، و من بخواست خدا آنها را با بيان و شواهدى از قرآن تفسير خواهم كرد شرح و بيان « تندرستى » : امّا معناى سخن حضرت صادق عليه السّلام اين است كه : آفرينش انسان و دستگاه حواسّ او كامل بوده و برخوردار از دوام عقل و نيروى درك و زبانى گويا است ، و اين همان كلام خداوند است كه فرموده : * ( وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلًا ) * : « و بتحقيق فرزندان آدم را گرامى داشتيم ، و در خشكى و دريا [ بر مركب و كشتى ] برنشانديم ، و از چيزهاى پاكيزه روزيشان داديم ، و آنان را بر بسيارى از آفريدگان خويش برترى كامل بخشيديم - إسراء : 70 » ، پس با اين كلام بىشكّ خداى عزيز و جليل اعلام فرموده كه : آدميزاده را بر ساير خلق خود از چارپايان و درندگان و آبزيان و پرندگان برترى داده است و نيز بر هر جنبنده اى كه دستگاه ادراك آدميزاده با تشخيص عقل و بيان آن را درك مىكند ، و اين [ مضمون ] همان آيه است كه فرموده : * ( لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ) * :

442