تكذيب قرآن است منافات دارد ، و ما از گمراهى و كفر بخدا پناه مىبريم ! و نيز نه معتقد به جبريم و نه به تفويض ، بلكه قائل به مرتبه اى ميان آن دوئيم ، و آن امتحان و آزمايش ما توسّط قدرتى است كه خدا به ما داده و در پرتو آن به طاعت خود فراخوانده ، همچنان كه قرآن بدان گواه است ، و امامان نيكوكار خاندان پيامبر - كه درود خدا بر تمام ايشان باد - بدان معتقدند .
و مثال آزمايش با قدرت مانند مردى باشد كه برده اى دارد و ثروتى بسيار ، و با آگاهى و علمى كه از عاقبت كار برده اش دارد مايل است او را بيازمايد ، بهمين خاطر مقدارى از مال خود را به او داده و با امورى آشنايش ساخته و به او عمل را فهمانده ، پس به او دستور مىدهد كه اين مال را در همان امور خرج نمايد ، و او را از چيزهائى كه دوست ندارد بازدارد ، و خاطرنشان سازد كه از آنها دورى نموده و از مالش در آن موارد خرج نكند ، و آن مال در هر دو وجه خرج مىشود ، يكى اينكه در راه تبعيّت و رضايت خاطر مولا ، و ديگرى در راه نهى و خشم او . و او را ساكن در سراى آزمايش ساخت تا يادآور او شود كه سكونتش در اين سرا موقّت و ناپايدار است ، و بىشكّ او را سرائى جز آن است ، و همو وى را از اين سراى بدان جا برد ، كه ثواب و عقاب در آنجا دائمى است ، بنا بر اين اگر آن غلام دارائى را كه مولايش بدو داده در همان جهت كه فرمانش داده خرج كند ، صاحبش نيز او را از آن ثواب دائمى كه بدو وعده داده در آن سرا بهره مند سازد و اگر آن مال را در راهى كه منعش نموده صرف كند [ در اين صورت ] او را به كيفرى ابدى در سراى جاودان مجازات نمايد ، و بىشكّ صاحب غلام در اين مورد مدّتى معيّن كرده - و آن در همان مكانى است كه در سراى نخست او را ساكن نموده - پس چون آن حدّ به آخر رسد ( يعنى مدّت اقامت غلام در سراى نخست پايان پذيرد ) مولاى او ؛ هم مال و هم برده را برگيرد ، چرا كه او هميشه و همه وقت صاحب مال و غلام است ، جز آنكه غلامش را وعده داده مادامى كه در اين سرا است و تا زمانى كه سكونت خود را سپرى مىكند آن مال را از او نگيرد ، كه بىشكّ از صفات مولا ؛ عدالت و وفاء و انصاف و حكمت است . آيا با اين حساب اگر اين غلام آن مال را در همان راه كه امر شده خرج كرده باشد نبايد مولايش به وعده اى كه از ثواب بدو داده وفا كند ، و به اينكه از سر تفضّل او را در سرائى فانى بكار گماشته ، در برابر اطاعتش نعمتى پاينده در سرائى جاودان بدو بخشد ؟ ! و اگر غلام آن مال را - كه صاحبش بدو داده - در روزگارى كه در اين سرا است در راه ممنوع خرج كند و خلاف

441