نافرمانيش به كيفر دردناك تهديد كرده باشد ، ولى غلام با خواست اربابش مخالفت كرده و از دستورات او تخلَّف بورزد ، و خلاصه نه تنها به هيچ امر و نهى صاحبش اعتنائى نكرده ، بلكه به خواست خود رفتار نمايد ، و پيروى از هوى و هوس خود كند . در اين حال ارباب هم نتواند وى را وادار به اطاعت از دستورات و خواست خود كند ، در نتيجه اختيار امر و نهى را بخود غلام بسپرد ، و به هر آنچه كه غلام به خواست خود انجام دهد نه به خواست ارباب رضايت دهد ، بارى ارباب برده اش را [ با همين اوصاف ] بدنبال كارى كه برايش مشخّص كرده مىفرستد ، ولى غلام پى خواست خود رفته و از هوايش پيروى نمايد ، پس زمانى كه نزد صاحب خود باز گردد وى ببيند آنچه آورده خلاف چيزى است كه دستورش داده ، پس به غلام بگويد : چرا از دستورم تخلَّف ورزيدى ؟ غلام اين گونه پاسخ دهد كه : چون تو اختيار كار را به من واگذاشتى ، من هم پيروى هوى و خواسته‌ام را نمودم ، زيرا فرد مختار بلا مانع است » . پس تفويض محال است .
آيا بدين ترتيب دو چيز لازم نمىآيد :
1 - يا ارباب قادر است غلامش را موافق خواست خود نه خواست او به پيروى از دستوراتش وادار ساخته و در حدّ انجام دستوراتش ( امر و نهى ) توانش دهد ، كه در اين صورت او را به كار وادارد يا از آن بازداشته و پاداش و كيفر بر آن دو را به او معرّفى كند ، و او را از معصيت خود برحذر داشته و با تعريف پاداش خود تشويقش نمايد ، تا بنده توسّط نيرويى كه براى امر و نهى و تشويق و ترساندن به او داده به قدرت و توان مولايش پى برد ، تا مشمول عدل و انصاف او گردد ، و حجّت بر او روشن گشته است ، هم عذر را نمايانده و هم از عواقب كار ترسانده . پس چون آن بنده از دستور مولايش پيروى كند او را پاداش دهد ، و هر گاه از نهى او باز نايستد مجازات و كيفرش نمايد ؟ ، 2 - يا ارباب درمانده و ناتوان است ، بنا بر اين كار بنده را بخودش واگذارد ، خوبى كند يا بدى ، اطاعت كند يا سرپيچى ، در تمامى اين موارد از كيفر نمودن او و بازگرداندنش به فرمان خود عاجز است ؟ و در اثبات عجز ؛ نفى و انكار قدرت و خداوندى او است ، و بطلان امر و نهى ، و پاداش و كيفر خواهد بود ، و نيز مخالفت با قرآن نيز هست ، كه مىفرمايد : * ( وَلا يَرْضى لِعِبادِه الْكُفْرَ وَإِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَه لَكُمْ ) * : « و [ خدا ] ناسپاسى را براى بندگان خود نمىپسندد ، و اگر سپاس بداريد آن را براى شما مىپسندد - زمر : 7 » ، و نيز اين آيه : * ( اتَّقُوا الله حَقَّ تُقاتِه وَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ) * : « ترس از خداى را چنان كه شايستهء ترس او است پيشه كنيد ، و

436