بر آنان ستم نرود - انعام : 160 » ، و نيز فرموده : * ( يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَه أَمَداً بَعِيداً وَيُحَذِّرُكُمُ الله نَفْسَه ) * : « روزى كه هر كس هر كار نيكى كه كرده حاضر يابد و هر كار بدى كه كرده ؛ دوست دارد كه كاش ميان او و كارهاى بدش جدائى دورى بود ! خدا شما را از [ نافرمانى ] خويش بيم مىدهد - آل عمران : 30 » ، و نيز فرمود : * ( الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ ) * : « امروز هر كس بدان چه كرده است پاداش داده شود ، امروز هيچ نوع ستمى نيست - مؤمن : 17 » ، پس اينها آيات محكمى بود كه « جبر » و معتقدان بدان را ردّ مىكند ، و نظير و مانند آن آيات در قرآن بسيار است - و ما آن را مختصر ساختيم تا مايهء طولانى شدن كتاب نشود ، و توفيق با خدا است [1] و امّا آن تفويض كه امام صادق عليه السّلام آن را باطل ساخته ، و معتقدان و پيروانش را خطاكار دانسته اين عقيده است كه : « خداوند اختيار امر و نهى خود را به بندگان سپرده ، و سر خود رهايشان ساخته » ، و در اين مورد گفتارى دقيق براى جويندگان فهم و دقّت نهفته است ، و اين [ گفتار ] را امامان هدايت يافته از عترت پيامبر عليهم السّلام بيان داشته‌اند ، ايشان عليهم السّلام فرموده‌اند : « اگر خدا اختيار بندگان را از سر اهمال و سهل انگارى به خودشان سپرده بود ، بايد انتخاب آنان را [ هر چه باشد ] پذيرفته ، و بسبب آن مستحقّ ثواب گردند ، و [ زمانى كه خودسرى و اهمال حاصل شود ] ديگر بر جنايتى كه كنند هيچ عقوبتى نباشد » . و دو معنى از اين گفتار بر مىآيد :
1 - اينكه بندگان بر خدا شوريده‌اند و بناچار او را مجبور به قبول اختيار توسّط رأى و نظرشان ساخته‌اند كه در اين صورت - چه نخواهد و چه بخواهد - وهن و سستى خدا لازم آيد ، 2 - اينكه خداوند جليل و عزيز از وادار نمودن آنان به امر و نهى - چه نخواهند و چه بخواهند - درمانده و عاجز است ، از اين رو امر و نهى خود را بديشان سپرده و بر وفق مرادشان امضاء نموده ، آنگاه از وادار نمودن ايشان به خواست خود وامانده ، بهمين خاطر اختيار كفر و ايمان را به خودشان واگذاشته است ، و مثال آن » بمانند مردى است كه برده اى خريده تا بدو خدمت كند و قائل به مقام سرپرستى او باشد و از دستورات و فرامين او نيز پيروى نمايد ، و صاحب برده مدّعى است كه قاهر است و عزيز و حكيم ، پس غلامش را امر و نهى ميكند ، و به او - در صورت پيروى از دستورش - وعدهء ثواب بزرگ داده ، و نيز در صورت

[1] بنظر مىرسد كه جملهء ميان دو تيره از مؤلَّف كتاب باشد .

435