امّا جبرى كه معتقدانش دچار خطايند اين است كه : « خداى جليل و عزيز بندگان را مجبور به گناه كرده ، و با اين حال آنها را عذاب مىكند » ، و هر كس كه عقيده اش اين باشد ، خداى را در حكمش به ستم نسبت داده و تكذيب كرده است .
[ و با اين عقيده ] كلام خدا را ردّ نموده كه فرمود : * ( وَلا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً ) * : « و پروردگار تو به هيچ كس ستم نكند - كهف : 49 » ، و نيز اين آيه : * ( إِنَّ الله لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَلكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ) * : « براستى خدا بر مردم هيچ ستم نكند بلكه مردم بر خود ستم مىكنند - يونس : 44 » ، همراه با آيات بسيار ديگرى در اين موضوع . پس هر كس كه گمان كند كه مجبور به گناه شده ؛ گناه خود را بخدا ارجاع نموده و او را در عذاب خود منسوب به ظلم و ستم داشته است ، و كسى كه خدا را ستمكار داند قرآن را دروغ شمرده ، و هر كس كه قرآن را تكذيب كند به اجماع امّت به كفر گرائيده . و مثل اين عقيده همچون مردى است كه صاحب برده اى شده كه آن نه اختيارى از خود دارد و نه صاحب چيزى از متاع دنيا است ، و اربابش هم مىداند ، و با علم به اين موضوع به او دستور مىدهد كه به بازار رفته و جنسى برايش تهيّه كند ، ولى بهاى خريد آن جنس را به او نمىدهد هر چند ارباب خود بدين مطلب واقف است كه تمامى اجناس تحت نظر صاحب آنها بوده و كسى جز با پرداخت قيمت مورد رضايت صاحبش ؛ در برداشت آنها به طمع نيفتد . و ارباب خود را به عدل و داد وصف نموده و حكيم و غير ظالم مىداند ، و غلامش را در صورت نياوردن اين جنس تهديد به كيفر و مجازات نمايد ، هر چند كه خود مىداند صاحب جنس مانع او خواهد شد ، و اينكه برده اش نه مالى دارد و نه به او بهائى پرداخته است . بارى چون آن بنده به بازار رفته تا جنس او را تهيّه كند درمىيابد كه صاحب جنس جز در مقابل بهايش آن را به وى نمىدهد ، و خود بنده نيز بهاى آن را ندارد ، در نتيجه نوميد و دست خالى به سوى اربابش باز گردد ، و ارباب نيز بخشم آمده و او را مجازات مىكند . آيا عدل و حكم او ايجاب نميكند كه او را كيفر نكند ؛ با اينكه او ميداند كه برده اش نه صاحب چيزى از متاع دنيا است ، و نه خود پولى بدو داده ؟ ! پس اگر او را مجازات كند در كيفرش ظالم است و متجاوز ، و با اين كار آنچه از عدل و حكمت و داد خود شمرده همه را باطل ساخته ، و اگر كيفرش نكند خود را در تهديدى كه نموده دروغگو بحساب آورده است ، بنا بر اين تهديدى كه دروغ و ستم است با عدل و حكمت منافات دارد ! و خداوند برتر است از آنچه ميگويند ؛ برترى بزرگ ! پس هر كس كه قائل به « جبر » يا هر عقيده اى كه

433