جهان و آن جهان لعنت كرده و براى آنان عذابى خواركننده آماده ساخته است - احزاب : 57 » . و نظير اين آيه به سخن رسول خدا صلَّى الله عليه و اله و سلَّم بر مىخوريم كه فرموده : « هر كس كه على را آزار دهد مرا آزرده ، و هر كس كه مرا آزار دهد ، خدا را آزرده ، و هر كس كه خدا را آزار دهد بزودى دچار انتقام خدا شود » . و نيز سخن پيامبر صلَّى الله عليه و اله و سلَّم كه فرموده : « هر كس كه على را دوست دارد مرا دوست داشته ، و هر كس كه مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است » . و همچون كلامى است كه رسول خدا صلَّى الله عليه و اله و سلَّم در بارهء قبيلهء بنو وليعه فرمود كه : « بتحقيق مردى را به سويشان فرستم كه همچون خود من است ، خدا و رسولش را دوست مىدارد ، و خدا و رسولش نيز او را دوست دارند ، برخيز اى على و بسويشان روان شو ! » ، و نيز كلام آن حضرت صلَّى الله عليه و اله و سلَّم در روز خيبر : « فردا مردى همانند خودم را بسويشان [ يهود خيبر ] مىفرستم كه هم او ؛ خدا و رسولش را دوست مىدارد ، و هم خدا و رسولش او را دوست مىدارند ، او حمله كننده اى بىگريز است ، و باز نگردد تا آنكه خدا فتح و پيروزى را به وى ارزانى دارد » ، و پيامبر صلَّى الله عليه و اله و سلَّم پيش از اعزام ، نويد فتح و پيروزى داد ، پس ياران آن حضرت در پى اين كلام [ براى آنكه انتخاب شوند ] گردن كشيدند ، و چون فردا شد رسول خدا صلَّى الله عليه و اله و سلَّم على را فراخوانده و بسويشان فرستاد ، پس على عليه السّلام را بدين فضيلت برگزيد و او را « حيدر كرّار » : « حمله كننده اى بىگريز » ناميد ، و خداوند نيز او را دوستدار خدا و رسولش نام نهاد ، پس [ با اين كلام ] خبر داد كه خدا و رسولش هر دو او را دوست مىدارند .
و جز اين نيست كه ما اين شرح و بيان را مقدّم داشتيم تا ضمن اينكه راهنماى مقصدمان بوده ، براى ما پشتيبانى در تعريف « جبر » و « تفويض » و مرتبهء آن دو باشد . و كمك و يارى تنها از خدا است ، و در تمام كارهايمان بر او توكَّل مىكنيم .
پس ما اين بحث را با اين سخن امام صادق عليه السّلام آغاز مىكنيم كه فرمود : « نه جبر است و نه تفويض ، بلكه مرتبه اى ميان آن دو است ، كه شامل : 1 - تندرستى ، 2 - آزادى راه ، 3 - و مهلت كافى ، 4 - و توشهء راه ؛ همچون مركب ، 5 - و وسيلهء تحريك شخص بر انجام كار مىباشد » .
در نتيجه اين همان پنج چيزى است كه امام صادق عليه السّلام در آن كلَّيات فضل را گرد آورده ، پس اگر بنده اى فاقد يكى از آنها باشد به نسبت همان كاستى و كمبود تكليف از او ساقط گردد . بنا بر اين آن حضرت خبر از يك اصلى داده كه طلب فهمش بر مردم واجب است ، و قرآن در تصديق آن گويا است ، و آيات

431