46 - و أمّا حقّ كسى كه از او چيزى بخواهند اين است كه اگر عطا كرد همراه با تشكَّر و قدردانى از او باشد ، و در عدم عطايش او را معذور داشته ، و گمانت را بدو نيكو دارى ( خوش بين باشى ) و بدانى كه اگر عطا نكرد مال خودش را نداده و هيچ ملامتى نسبت به مال خود ندارد ، هر چند [ بخود ] ستمكار باشد ، كه بىشكّ انسان بسى ستمگر و ناسپاس است .
47 - و أمّا حقّ كسى كه خداوند توسّط عمل او تو را شاد ساخته اين است كه اگر قصد او بدان شاد نمودن تو بوده ابتداء خدا را حمد گوئى ، سپس در مقام پاداش بهمان اندازه از او تشكَّر كنى ، و بنا بر فضيلت پيشدستى ، در جبران و تلافى نمودنش منتظر فرصت باشى . و چنانچه [ در اين واسطه ] قصد او تو نبود ، حمد الهى را بجاى آر و خدا را سپاس گوى و اين را بدان كه آن شادى از جانب اوست ، و او مايهء خرسندى تو شده ، و آن كس را كه واسطهء نعمت الهى بر تو شده دوست بدارى و پس از اين براى او آرزوى خير كنى - چرا كه وسائل و واسطه‌هاى نعمت هر كجا كه باشد بركت است - هر چند كه قصدى نداشته باشد ، و لا قوّة إلَّا با لله .
48 - و امّا حقّ كسى كه دست تقدير او را واسطهء بدى به تو - در گفتار يا كردار - نموده ، اين است كه اگر از روى عمد بوده ؛ بخشش و گذشت از همه چيز بهتر و برتر است ، كه هم كدورت را برايش ريشه كن كند ، و هم رفتار نيكوئى است همراه با ديگر از مزاياى اخلاقى كه در پى دارد ، كه براستى خداوند مىفرمايد : * ( وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِه فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ ) * ، يعنى : « و هر آينه هر كس كه كين ستاند پس از آنكه بر او ستم رفته باشد پس هيچ راهى [ از تعرّض و سرزنش ] بر آنان نيست - شورى : 41 » ، تا آنجا كه فرمايد : [ * ( وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ ] إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الأُمُورِ ) * ، يعنى : « [ و هر كه شكيبائى ورزد و درگذرد ] هر آينه آن از كارهاى ستوده و استوار است - شورى : 43 » ، و نيز فرمايد : * ( وَإِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِه وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ ) * ، يعنى : « و اگر سزا مىدهيد ، بمانند آنچه با شما كرده‌اند سزا دهيد ، و اگر شكيبائى كنيد آن براى شكيبايان بهتر است - نحل : 126 » ، اين شيوهء رفتار در عمد و قصد است . پس چنانچه از روى سهو بود و قصدى در كار نبود با قصد انتقام بدو ستم مرسانى ، كه در اين صورت بر كار خطا و سهو او را مجازات نموده اى ، و با او ملايمت كن ، و تا آنجا كه مىتوانى با او خوشرفتارى كنى ، و لا قوّة إلَّا با لله .

250