نخواهيد برد تا اينكه از صفت هدايت خبردار شويد . و هرگز به پيمان قرآن وفادار نخواهيد ماند مگر اينكه روى گردانندهء از قرآن را بشناسيد . و هرگز قرآن را آنچنان كه در خور آن است نخواهيد خواند مگر آن كس را كه جابجايش ساخته بشناسيد . پس آنگاه كه بدين مطلب پى برديد ؛ از بدعتها و ظاهرسازيها باخبر شويد ، و افتراى بر خدا و تحريف را مىبينيد ، و نيز درمىيابيد آن كس كه سقوط كرد چگونه سقوط كرد . مبادا افراد نادان شما را به وادى جهل و نادانى بكشند . پس [ فهم ] آن را از اهلش بخواهيد ، زيرا تنها آنانند نورى كه از پرتوشان روشنائى جويند ، و امامانى كه از آنان پيروى شود ، و يقينا ايشانند حيات و زندگى دانش ، و مرگ و نيستى جهل و نادانى . آنانند كه حلمشان از جهلشان خبر دهد ، و گويائى سخنشان از سكوت آنان ، و ظاهرشان از باطنشان حكايت كند ، نه حقّ را مخالفند و نه در آن خلاف آرند ( اختلاف كنند ) . و از جانب خدا براى ايشان سنّت و روشى مقرّر گرديده ، و در بارهء ايشان فرمانى صادر شده ، به تحقيق در اين سخن ياد كردى است براى يادآوران . پس هنگامى كه آن را شنيديد بينديشيد ، انديشيدنى همراه با توجّه ، نه آنكه فقط براى نقل و روايت ، زيرا راويان كتاب بسيارند و رعايتكنندگانش اندك [1] ، و خداست كه بايد از او يارى خواست .
پاسخ امام حسن عليه السّلام به سؤالاتى كه از او شد در حديثى طولانى و ما آنچه از آن مورد نياز بود نگاشتم - معاويه شخص ناشناسى را به سوى امير مؤمنان عليه السّلام روانه ساخت ، تا آن حضرت به سؤالاتى كه پادشاه روم از او پرسيده بود جواب گويد . آن شخص وقتى وارد كوفه شد و با آن جناب وارد سخن شد ؛ حضرت او را نپذيرفت و از او بازجوئى كرد تا اينكه خود را معرّفى نمود . [ آنگاه ] امير مؤمنان عليه السّلام فرمود : خداوند فرزند [ هند ] جگرخوار را بكشد ! چقدر خود و يارانش را گمراه ساخت ! خدا او را بكشد ، كنيزى را آزاد كرد و چه خوب و نيك بود او را به همسرى مىگرفت . خداوند بين من و اين امّت داورى كند ! پيوند خانوادگى خود را با من گسستند ، و مقام و منزلت والاى مرا كوچك شمردند ، و خاطرات پرافتخار مرا ناديده انگاشتند .
[ سپس فرمود : ] حسن و حسن و محمّد [ ابن حنفيّه ] را نزد من فراخوانيد ، پس آنان

[1] رعايت قرآن به معنى فهميدن معنى و تفكّر و تدبّر در آن و عمل كردن به مقتضاى آنست .

209