نافع باشد و چون بد جورش كنند زيان رساند و ماشين را امر و نهى كردن و توبيخ و تحسين نمودن بيهوده و باطلست ) ( 1 ) و نويد و بيم دادن انسان معنى ندارد و نه گنهكار سزاوارى سرزنش دارد و نه نيكوكار اهليت ستايش ، بلكه گنهكار از نيكوكار سزاوارتر باحسانست و نيكوكار از گنهكار بعقوبت سزاوارتر است [ نيكو كار از بدكردار سزاوارتر بستايش نيست و بدكردار از نيكوكار سزاوارتر بنكوهش نباشد ] اين سخن گفتار برادران بت پرستان و دشمنان خداى رحمان و حزب شيطان و اهل قدر و مجوس اين امت است ، خداى تبارك و تعالى تكليف با اختيار نموده ( نه با جبر و اضطرار ) و براى بيم دادن نهى فرموده ( تا مردم فهميده و با اختيار بچاه نيفتند ) و بر كردار اندك ثواب بسيار عطا فرموده ، نافرمانى از او غلبه جوئى بر او نيست و فرمانبرى از او باكراه و زور نباشد بمردم آن ملكيت نداده كه يكباره واگذار كرده باشد ( چنان كه اهل تفويض گويند ) و آسمانها و زمين و فضا را بيهوده نيافريده و پيغمبران را بدون جهت مژده گويان و بيم رسان مبعوث نساخته ، اين عقيده كافران است ، واى بر كافران از آتش دوزخ پير مرد ( كه عقده دلش باز شده و از شادى در پوست خود نميگنجيد يك رباعى باين مضمون ) انشاء نمود و ميگفت : توئى آن امامى كه بسبب اطاعت او از خداى رحمان در روز قيامت اميد آمرزش داريم ، از امر دين ما هر چه مشكل بود روشن ساختى ، در برابر اين احسان پروردگارت بتو جزاى احسان عنايت كند .
شرح - در اين حديث شريف امير المؤمنين ( ع ) در كمال وضوح بر بطلان جبر و تفويض استدلال فرموده است ، آنچه در بين دو قلاب [ ] ذكر نموديم نسخه بدل جمله سابق است كه مجلسى ( ره ) از حديث اصبغ بن نباته نقل فرموده است و بنظر ما عبارت صحيح همان است كه بين دو قلابست زيرا مطابق عبارت كافى اگر چه مجلسى ( ره ) پنج وجه براى توجيه آن بيان كرده است ولى بنظر دقت هيچ يك درست نيست زيرا اساسا امام ( ع ) سزاوارى ثواب و عقاب را در صورت جبر نفى ميكند پس چگونه مىشود كه در دو جمله بعد سزاوارتر بودن آن را ثابت كند و آنكه فرمود اين سخن گفتار برادران بت بتپرستانست براى اينست كه قرآن از قول آنها نقل ميكند كه : « چون كار زشتى كنند گويند پدرانمان را اين گونه ديديم و خدا ما را باين امر كرده است » يعنى ما مجبور و تحت فرمان خدائيم و اينكه فرمود « دشمن خداى رحمان » گويا مربوط باهل تفويض باشد كه خود را در برابر خدا مستقل ميدانند ولى باز حزب شيطان با اهل جبر مناسبتر است زيرا كه شيطان گفت « * ( رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي ) * » پروردگارا چون تو مرا گمراه كردى و اهل قدر

217