مانند مربع و مثلث ( چنان كه در تاريكى دست روى جسم مثلث و مربع گذاريم ) و نيز در شناختن نرمى و زبرى و گرمى و سردى است و اما ادراك بىدخول و سودن با چشم است زيرا كه چشم چيزها را درك ميكند بدون لمس و دخول نه در جانب خود و نه در جانب آنها ( مثلا انسان كه قلم را ميبيند نه قلم بچشم او در آيد و بآن سايد و نه چشم بطرف قلم رود و اين كار كند ) و ادراك بچشم راه و وسيله مخصوصى دارد ، راهش هوا و وسيله اش روشنى است كه چون راه بين چشم و هدف متصل شد و وسيله برجا بود ، چشم آنچه را در ملاقاتش باشد مانند رنگها و پيكرها درك كند و اگر چشم را بچيزى وادارند كه راهى برايش نباشد بازگشت كند و پشت سرش را ( كه پيكر بيننده است ) نشان دهد ، مانند كسى كه در آينه بنگرد چشمش در آينه نفوذ نكند و چون راه نفوذ در آينه را ندارد بازگشت كند و پشت سرش را نشان دهد ، همچنين كسى كه در آب صاف بنگرد بينائيش برگردد و پشت سرش را نشان دهد زيرا راهى براى نفوذ چشمش نيست و اما دل تسلطش بهوا و فضاى جهانست ، و او آنچه را در فضاست درك كند و بخاطر گذراند ، و اگر دل را بدرك آنچه در فضا نيست وادارند برگشت كند و پشت سرش را ( از آنچه در جهانست ) بيند بنا بر اين عاقل را سزاوار نيست كه دلش را بر درك آنچه در فضا نيست وادار كند و آن شناختن خداى - جل و عز - است زيرا كسى كه چنين كند غير آنچه در فضاست درك نكند چنانچه راجع بچشم گفتيم ، خدا بزرگتر از اينست كه مانند خلقش باشد .
توضيح - اين روايت مرسل و موقوفست يعنى سندش بامام ( ع ) نرسيده و تنها از قول هشام بن حكم كه از اكابر اصحاب حضرت صادق و بلكه شاگرد اول مكتب آن حضرت است نقل شده است پس سخن او متخذ از فرمايش امام ( ع ) و يا عين كلام آن حضرتست .

134