چون اين مسأله از مسائل پيچيده مذهبى و لغزشگاه قدم دانشمندان است و جبريان و راه زنان دين و ايمان را در خود مختارى بشر شبهات گيج كننده و مغالطات فريبنده اى است كه گاهى دانشمندان براى فرار از آن شبهات ناگزير از سقوط در مغاك هولناك تفويض شده اند ، وجوه عديده در معناى امر بين الامرين نوشتم كه شايد يكى از اين وجوه اضطراب خاطر مشوشى را تسكين دهد و از پرتگاه سقوط جبر و تفويضش برهاند مع الوصف به نظر نگارنده هيچ يك از اين وجوه صد در صد شفا بخش خاطر از بيمارى وسوسه جبر نيست . و پس از تأمل و دقت بسيار آنچه در حل اين معما به نظر مىرسد اين است كه پروردگار جهان در هر فاعل مختارى نيرويى آفريده كه حاكم بر تمام قواى فعاله و خلاقه او است و از آن تعبير به اختيار مىكنيم و بر خلاف آنچه بين حكما و دانشمندان معروف است كه مىگويند فعل اختيارى عبارت از آن فعلى است كه مسبوق به علم و اراده باشد و چيزى ديگرى را ملاك اختيارى بودن فعل نىمدانند ، از نظر ما فعل اختيارى عبارت از آن فعلى است كه مسبوق به اختيار باشد و صرف مسبوقيت به علم وارده كافى در اختيارى بودن فعل نيست . و اختيار يك نيروئى است غير علم و اراده و شوق و عزم و تصميم و ساير مقدمات فعل بلكه يكى از قوا و نيروهايى است كه پروردگار جهان به جانداران عنايت فرموده .
براى توضيح اين نيرو مىتوان آن را به ترمز ماشين تشبيه كرد اراده و شوق مؤكد مانند برقى كه چرخهاى نقاله ماشين را به حركت ميآورد اعصاب و عضلات انسانى را كه چرخهاى ماشين تن و بدن مىباشند به حركت ميآورد چنان كه راننده اگر ترمز دستى و پايى را آزاد نكند ماشين حركت نخواهد كرد و در عين حركت و دوران چرخها با يك فشار ترمز فورا چرخها از حركت و دوران مىماند ، همچنين تا نيروى اختيار طرف فعل را انتخاب نكند و چرخهاى بدن را آزاد نگذارد چرخهاى بدن شروع به فعاليت نكنند و در عين دوران و فعاليت چرخهاى بدن اين ترمز يعنى اختيار مىتواند عضلات را متوقف سازد مگر در صورتى كه چرخها چنان دور گرفته باشند كه ترمز را نيروى مقاومت و توقف و بازداشتن باقى نماند مانند هنگاميكه چرخهاى ماشين بقدرى دور برداشته

229