آيد و ترجيح بلا مرجح محال و مستلزم ترجح بلا مرجح است و استحاله آن اساس و پايه قانون عليت است .
بيان كامل اين برهان به اين نحو است : كه هر چيزى كه ذاتا ممكن باشد يعنى وقوع ولا وقوع او روا باشد ، وقوعش نيازمند به عامل مرجح مىباشد چون ترجح بلا مرجح محال است ، و اگر فاعل امرى بدون شعور و اراده باشد ، وقوع امر ممكن از آن فاعل دلالت بر مجبور بودن او در آن امر مىنمايد ، مگر اينكه فاعل داراى حكمت و ادراك باشد و حكمت هم عين ذاتش باشد . و اگر طرف اين فرض را قبول كند خدا را قبول كرده است .
پس از اين مقدمه مىگوئيم در اينكه آفتاب و ماه با حركات خاصه خود در مسير و مداريكه براى آنها معين شده در نقاط معينى وارد مى شوند از آن نقاط بيرون مىآيند ، به عبارت ديگر طلوع و غروب مىكنند ، ترديدى نيست اگر قادرند غروب كنند و برنگردند ، يعنى طلوع نداشته باشند ، بايد اين معنى در آنها محقق شود ، چه همانطوريكه طلوع و غروب هر دو جايز و ممكن است ، طلوع بدون غروب و غروب بدون طلوع نيز جايز مىباشد . حال كه هميشه به يك منوال حركت مىكنند معلوم مىشود ناچار از حركت يكنواخت مىباشند و نيروى قادر و غالبى آنها را مجبور به اين حركت يكنواخت كرده و آن خداست ، زيرا كه ممكن نيست محرك آنها بدين طريق مخصوص ، دهر وطبيعت باشد ، يعنى طبيعت يكى از دو شق را با تساوى نسبت انتخاب كند . همچنين بلندى آسمان و پستى زمين و بقاء آنها به يك حال بدون سقوط آسمان و صعود زمين با آنكه خلاف اين ثبات و بقاء نيز جايز ست ، دليل اين است كه نيروئى آنها را مسخر و مقهور به اين وضع ثابت نموده است .
يادآوريهاى سودمند :
" الف " - امام در مقام استدلال و اقامه برهان در بخش نخست به دو قسمت استدلال كرده :
1 - حركت آفتاب و ماه .

152