زير لواى توحيد و پرچم اسلام يك ملت و برادر معرفى كرده است و آنان را از نظر كفر نيز يك ملت خوانده است . ولى از نظر شناسائى كامل اين مرد فضيلت و علم ممكن است اين بحث بى اثر نباشد لذا يادآور مىشويم نظر به اينكه مترجمين و دانشمندان علم رجال از قبيل " ابن نديم " [1] " وابو عمرو كشى " " هشام بن الحكم " را بعنوان مولى معرفى كرده اند چنين استنباط مىشود كه از نژاد عرب نبوده . " ابن نديم " مىگويد غلام آزاد شده بنى شيبان بوده و " كشى " مىگويد غلام آزاد شده بنى كنده بوده به هر صورت چون كلمه مولى و موالى را بر غير عرب اطلاق مىكنند استفاده مىشود كه عرب نيست . لكن دانشمند محترم " عبد الله نعمه " در كتاب خود از كتاب تأسيس الشيعه نقل مىكند كه " سيد صدر " قدس سره فرموده " هشام بن الحكم " از قبيله خزاعه است بنابراين از نژاد عرب خواهد بود . و دانشمند نامبرده اين احتمال را به وجوهى تأييد مىكند . يكى از مؤيدات نام هشام و پدر و برادرش را مى شمارد و از عربى بودن نامهاى ايشان ترجيح مىدهد كه نژاد هشام عربى است .
( 4 ) نام پدر و برادر و فرزندان هشام بن الحكم گر چه نام جد پدرى هشام بن الحكم در تراجم تصريح نشده لكن از تعبير عمر بن

[1] " محمد بن اسحق ابو يعقوب نديم بغدادى مكنى به ابو الفرج يا " ابو الفتح " پدرش ملقب " بنديم " بوده بدين جهت مشهور بابن نديم شده از نويسندگان فاضل و متتبع و مطلع بر بسيارى از فنون بوده و طبق گواهى دانشمندان و مترجمان رجال در نهايت ضبط و دقت مى باشد و " نجاشى و شيخ " به دو اعتماد داشتند و از كتاب فهرستش عمق اطلاعات وى در فنون كثيره معلوم مىشود . ولادتش بطور تحقيق معلوم نيست ولى از قرائن تاريخى چنين استفاده مىشود كه در حدود 360 هجرى بوده و در سال 377 شروع به تصنيف كتاب فهرست كرده و متجاوز از هشتاد سال عمر كرده است . " ياقوت " در " معجم الادبا " مىگويد بعيد نيست كه شغلش كتابفروشى بوده و از اين جهت ملقب بوراق گشته است . مطابق نقل " مرحوم مامقانى " " ابن نديم " در اول جزء ششم كتابش لقب وراق را براى خود تصريح كرده است . و شيعه معتزلى بوده . مرحوم مامقانى مىگويد شيعه بودنش مسلم لكن معتزلى بودنش براى من مورد ترديد است و شايد تشيعش موجب شده كه بيشتر از سنيان ترجمه حال او را در كتب خود ترك كرده اند .

13