شايد امام گفتارش با " ابن عرفه " به اين معنا اشاره كرده باشد ، كه از ايشان پرسيد : اى پسر رسول خدا به چه انگيزه اى وارد ماجراى ولايتعهدى شدى ؟ فرمود : به همان انگيزه اى كه جدم على ( عليه السلام ) را وادار به ورود به شورا نمود .
گذشته از اينها امام در ايام ولايتعهدى چهره واقعى مأمون را به همه شناساند و اهداف او را از اين كار برملا ساخت .
ضمن آن كه عكس العملهاى ايشان در بر خورد با مأمون نشانگر آنست كه ايشان تمايلى به پذيرش آن نداشتند ، خروج با اكراه از مدينه ، عدم آوردن اهل بيت و فرزند ، و گفتار ايشان در نيشابور ، همگى حاكى از اكراه ايشان به پذيرش اين مقام است .
شرائط خاص فرهنگى جامعه آن روز ، و موضع امام در برابر آن با اين كه اسلام در عصر پيامبر از محيط حجاز بيرون نرفت ، ولى چون زير بنائى محكم و استوار داشت ، بعد از رحلت ايشان به سرعت رو به گسترش نهاد ، آنچنانكه در مدت كوتاهى سراسر دنياى متمدن آن عصر را فرا گرفت و باقيمانده تمدنهاى پنجگانه عظيم روم ، ايران ، مصر ، يمن ، كلده و آشور را در كوره داغ خود فرو برد ، تا آنچه خرافه وظلم و انحراف و فساد و استبداد بود ، بسوزد ، و آنچه مثبت و مفيد بود زير چتر تمدن شكوهمند اسلامى با صبغه الهى و توحيدى بماند .
طبيعت علم دوستى اسلام سبب شد كه به موازات پيشرفتهاى سياسى و عقيدتى در كشورهاى مختلف جهان ، علوم و دانشهاى آن كشورها به محيط جامعه اسلامى راه يافت و كتب علمى ديگران ، از يونان گرفته تا مصر ، و از هند

29