و هيچ عاقلى اين تجويز را نمى كند كه حضرت خاتم النبيّين ( صلّى اللَّه عليه و آله وسلّم ) بفرمايد كه كسى كه بميرد وفاسقى وظالمى را نشناسد بر كفر وجاهليّت مرده است نعوذباللّه من هذه الاقوال ، و از همه غريب تر اين كه در سالى كه فقير به زيارت مكّه معظّمه شرفياب گرديده ، شخصى از فضلاء اهل سنّت همراه بود . اين حديث از او سئوال شد ، چون انكار اين حديث را نمى توانست نمود به جهت آن كه در اكثر كتب معتبره ايشان وارد شده است گفت : حمل امام در اين حديث بر قرآن بى صورت است و جايز نيست ، و بر پادشاه عصر نيز جايز نيست ، زيرا كه اكثر ايشان فاسق وظالمند بلكه حق آن است در نزد من ، كه مراد از امام در اين حديث « شريف مكّه » است واطاعت او بر همه كس واجب است . و شك نيست كه بطلان اين سخن محتاج به دليل نيست وحال اكثر شرفاى مكّه بر هر احدى ظاهر است .
وغرض از ذكر اين سخنان در اين كتاب آن است كه بر عقلاء ظاهر شود كه سخنان و حجّت هاى ايشان از اين قبيل است و الاّ از براى اهل فهم و ادراك لايق نيست كه اين قبيل كلمات لغو در مصنفات بنويسند وهركه ذرّه‌اى شعور داشته باشد ، مىداند كه مراد از امام ، انسانى است كه مقتدا وپيشوا باشد و يقين به اين مىكند به نحوى كه احتياج به هيچ دليل ندارد و از اضافه آن به « زمان » مىفهمد كه بايد امام متعدّد باشد كه در هر زمانى ، امامى باشد و به مجرد سليقه مستقيم ، اين معنى را درك مىكند ، به نحوى كه از شبهه وتأويلات فاسده هيچ شكّى از براى او حاصل نمى شود .
و اگر كسى بگويد كه مراد از حديث اين است كه هركه بميرد و در زمان او امامى باشد واو را نشناسد بر جاهليّت مرده است . پس از حديث نمى رسد كه در هر زمانى تا انقراض عالَم بايد امامى باشد ، بلكه از امثال اين فقرات تقيّد مراد است يعنى مراد از حديث اين است كه « من مات و لم يعرف امام زمانه إن كان لزمانه امام » يعنى هركه بميرد ونشناسد امام زمان خود را ، اگر از براى او

9