تنقيح مقام مقتضى اين است كه گفته شود : أذان جماعت واحده يا واحد است يا متعدد ، و على التقديرين يا مؤذن واحد است يا متعدد ، پس أقسام متعدد است :
أول : آن است كه أذان جماعت واحده يكى است از مؤذن واحد ، مثل اين كه امام حاضر است مؤذن واحد اتيان به أذان نمود ، تشكيكى در صحت و جواز اجتزاى به آن نيست .
دوم : آن است كه مؤذن متعدد اتيان به أذان واحد نمايند ، خواه مجتمعا بوده باشد يا متعاقبا ، مثل چهار نفر در يك دفعه يا بتدريج بگويند اللَّه أكبر ، يا اين كه يك نفر اتيان به چهار تكبير نمايد و ديگرى اتيان به شهادتين و هكذا ، اين قسم محصل امتثال نيست ، بلكه ظاهر اين است كه جايز نبوده باشد .
سوم : أذان متعدد است از مؤذن واحد ، مثل اينكه مؤذنى أذان گفت به أذان صحيحى و ثانيا همان مؤذن بدون عروض امرى كه مبطل آن أذان بوده باشد اتيان به أذان نمايد ، مثل اينكه بعد از فراغ از أذان أول امام حاضر نشد همان مؤذن شروع نمايد به أذان ديگر تا امام حاضر شود ، اين نيز ظاهر اينستكه جايز نبوده باشد ، بلى هر گاه مقتضى اعاده عارض شود آن از محل كلام خارج خواهد بود .
چهارم : آنست كه أذان متعدد در جماعت واحده از مؤذن متعدد بوده باشد ، خواه به طريق اجتماع بوده باشد يا به طريق تعاقب ، ظاهر اينست در هيچ يك از آن دو قسم منعى نبوده باشد .
بدان كه مطلبى در اين مقام هست كه تنبيه بر آن مناسب است ، بيان آن اين است هر گاه مؤذن جماعت اتيان به أذان نمود و امام بعد از فراغ از أذان حاضر نشد ، ظاهر اينستكه امام اكتفاء به آن أذان كه استماع آن ننموده باشد نمىتواند نمود ، بلكه بايد يا خود اتيان به أذان نمايد يا أمر نمايد به مؤذن ديگر كه اتيان به

490