اين مسأله خالى از اشكال نيست .
دور نيست كه تفصيل داده شود در اين مقام ما بين آن كه در سجده آخر است يا در غير آن ، على التقديرين با رفع رأس متمكن خواهد بود از تحصيل چيزى كه سجده بر آن صحيح باشد با عدم فعل منافى يا نه ، پس مسأله به چند صورت مىشود :
أول : آن است كه در سجده آخر است و با رفع رأس متمكن از تحصيل ما يصح السجود عليه نيست ، در اين صورت دور نيست كه بگوييم سجده آن صحيح بوده باشد ، پس لازم است اتيان به ذكر سجود نمايد در همان حالت ، نظر به استصحاب صحت و عدم ظهور شمول مستندى كه دلالت مىكند بر اعتبار أرض يا نبات در چيزى كه جبهه بر آن واقع مىشود نسبت به آنچه مفروض است در محل كلام .
دوم : مثل همين است كه مفروض شد ، يعنى اين واقعه در سجده آخر است و عالم به حقيقت حال شد قبل از ذكر ، و در آن حالت متمكن نيست از چيزى كه سجده بر آن صحيح بوده باشد ، لكن با رفع رأس متمكن از آن خواهد بود ، در اين صورت نيز ظاهر اين است اتيان به ذكر به همان حالت در حق او متعين بوده باشد رفع رأس قبل از ذكر و عود به سجود بعد از تحصيل چيزى كه سجده بر آن جايز بوده باشد در حق اين واجب بلكه جايز نبوده باشد ، نظر به لزوم زيادتى سجده با عدم ظهور دليلى كه دلالت كند بر جواز آن .
سوم : آن است كه در غير سجده آخر است ، لكن اگر چه در آن حالت متمكن از تحصيل چيزى كه سجده بر آن جايز بوده باشد نيست ، اما بعد از رفع رأس متمكن از آن خواهد بود ، در اين صورت نيز مثل دو صورت مذكوره اتيان به ذكر واجب در همان حالت نمايد بعد از آن رفع رأس نموده ، بعد از تحصيل ما يصح السجود عليه اتيان به ما بقى از سجود نمايد ، در اين سه صورت اگر چه به حسب

414