است . و از آنچه مذكور شد مشخص مىشود كه اگر پيشانى را در أول دفعه بر مثل ترياك دان برنجى مثلا گذارده باشد ، و بعد از آن كه مشخص شد مهر را حركت دادن تا موضع ترياك دان قرار بگيرد أولى است از اين كه سر را از آنجا حركت داده به مهر برساند .
دوم : آن است كه عالم شد به حقيقت حال بعد از اتيان به ذكر واجب ، در اين صورت ظاهر اين است كه سجده اين شخص صحيح بوده باشد ، چنانچه هر گاه عالم به حقيقت حال نشده بود مگر بعد از رفع رأس از سجود مىگفتيم سجده اين صحيح است ، يعنى اتيان به سجده و ذكر واجب در سجده را نموده است ، پس از اين ظاهر مىشود طهارت محل سجده مثلا شرط صحت ذكر است در وقتى كه عالم بوده باشد قبل از اتيان به ذكر واجب آن كه آن محل نجس است ، در اين صورت اتيان به ذكر واجب در آن محل جايز نيست .
و اما شرطيت مطلقه طهارت محل سجده مثلا بالاضافه به ذكر ثابت نيست تا مثل صورت مفروضه حكم توانيم نمود به فساد ذكر ، پس واجب باشد تدارك آن بعد از رسانيدن جبهه را به چيزى كه سجده بر آن صحيح بوده باشد ، بلى در صورت مفروضه ممكن است كه قائل بشويم به رجحان گشاندن جبهه تا برساند به چيزى كه سجده بر آن جايز بوده باشد به جهت درك ذكر مستحب هر گاه اتيان ننموده باشد ، و اما به جهت تدارك ذكر واجب ظاهر اين است كه جايز نبوده باشد . و از آنچه مذكور شد مشخص شد كه اگر عالم شود به حقيقت حال بعد از رفع رأس از سجده ، بى اشكال سجده صحيح خواهد بود .
سوم : آن است كه عالم شود به حقيقت حال قبل از اتيان به ذكر واجب ، لكن متمكن نيست از رسانيدن جبهه به چيزى كه سجده بر آن صحيح باشد ، و نه از رسانيدن چيزى كه سجده بر آن صحيح باشد به جبهه با عدم فعل منافى ، حكم در

413