سموت بلد مرور مىنمايد به سمت رأس مكه ، لازم مىآيد دو دايره عظيمه متقاطعه ، غايت تباعد آنها از هم در چهار نقطه بوده باشد ، و اين در صورتى بود كه طول بلد اكثر بوده باشد از طول مكه با مساوات در عرض . و اگر فرض شود در اين صورت كه طول بلد أقل بوده باشد از طول مكهء معظمه ، نقطهء سمت قبله نقطهء مشرق نمىتواند شد قطعا ، بلكه نقطه سمت قبله واقع مىشود در ربع شرقى شمالى به همان وجهى كه مذكور شد .
توضيح مطلب اين است : كه دايرهء أول سموت بلد در اين صورت كه توهم ارتسام او شد از نقطه مغرب بلد در آنجا با معدل النهار تقاطع مىكند بعد ميل مىكند به ارتفاع تا به سمت رأس بلد ، در آنجا كه ربع دور است غايت ما بين اين دايره است با دايره معدل النهار . و بعد شروع مىنمايد به تقارب نظر به اين كه مفروض اين است كه بلد با مكه مساوى در عرض است ، پس لا محاله نمى تواند مرور نمود به سمت رأس مكه در جانب شمال شرقى اين دايره واقع خواهد شد ، پس سمت قبله شرقى شمالى بلد خواهد بود نه نقطهء مشرق ، و هو المطلوب طريقه ديگر : از طرقى كه به آن تشخيص سمت قبله مىشود آن است كه ملاحظه ظل شمس شود در حين مرور شمس به سمت رأس مكه ، و ظل شمس در آن وقت خط سمت قبله خواهد بود .
توضيح مطلب در اين مقام مقتضى اين است كه گفته شود : سابق بيان شد كه عرض مكه زادها اللَّه تعالى عزا و شرفا بيست و يك درجه و چهل دقيقه مىباشد ، و غايت ميل منطقة البروج از معدل النهار كه تعبير از آن به ميل كلى مىنمايند بيست و چهار درجه بيشتر نيست ، پس لا محاله شمس در وقتى كه بوده باشد در جزئى از اجزاء منطقة البروج كه بعد او از معدل مساوى عرض مكه بوده باشد ، خواه در وقت صعود يا در وقت هبوط مرور خواهد نمود به سمت رأس مكه ، و اين جزء از منطقة البروج كه بعد او از معدل بيست و يك درجه و چهل

291