بيان آن اين است : در صورتى كه طول و عرض بلد اكثر بوده باشد از طول [1] و عرض مكه ، مثل اصفهان مثلا كه طول آن هشتاد و شش درجه و چهل دقيقه است و عرض آن سى و دو درجه دقيقه است و بيست و پنج دقيقه است ، و طول مكه هفتاد و هفت درجه است و عرض آن بيست و يك درجه و چهل دقيقه است ، پس طريقه در استخراج سمت قبله در اين بلد آن است بعد از استخراج خط نصف النهار و تقسيم دايره مذكوره به سيصد و شصت قسم متساوى ، از هر يك چه از نقطه جنوب و شمال بشمارند به قدر زيادتى طول بلد از طول مكه ، كه عبارت از نه درجه و كسرى بوده باشد ، در اين فرض به جانب مغرب وصل نمايند ما بين اين دو موضع به خط مستقيم ، و از هر يك از نقطهء مشرق و مغرب بشمارند به جانب جنوب به قدر زيادتى عرض بلد از عرض مكه ، كه در فرض مذكور عبارت از يازده درجه بوده باشد تقريبا ، بعد از آن ما بين موضعين وصل نمايند به خط مستقيم ، البته اين خط تقاطع مىكند با خط أول كه محدد فصل ما بين الطولين بود ، بعد از آن از مركز دايره خطى اخراج مىشود به محل تقاطع اين دو خط ، اين خط خط سمت قبله خواهد بود .
و اگر فرض شود كه طول و عرض بلد أقل بوده باشد از طول و عرض مكه ، در اين حالت مكه شمالى شرقى بلد مىشود ، پس طريقه استخراج سمت قبله مقتضى آن است كه شمرده شود از نقطه جنوب و شمال به جانب مشرق به قدر فصل طول مكه از طول بلد ، و ما بين موضعين به خط مستقيم وصل نمايند ، و همچنين از نقطهء مغرب و مشرق به قدر زيادتى عرض مكه از عرض بلد به جانب شمال ، و ما بين موضعين به خط مستقيم وصل

[1] طول مكة كما صرح به جملة من أهل الهيئة و النجوم من جزائر الخالدات سبع و سبعون و عشر دقايق ، و من ساحل البحر الذى عليه المدار فى هذه الاعصار سبع و ستون و عشر دقايق - ا س د .

288