فقهاء أعلى اللَّه تعالى مقامهم اختلاف كرده‌اند در تعيين آن ، بسيارى از قدماى فقهاء فرموده‌اند : آن كعبه است در حق كسانى كه در مسجد الحرام مىباشند ، و مسجد الحرام است در حق اشخاصى كه در حرم مىباشند ، و حرم است در حق كسانى كه در خارج حرم مىباشند . و حق آن است كه قبله عبارت از فضايى است كه كعبهء معظمه مالى آن است در فوق تا سماوات على ، و در تحت تا تحت الثرى در حق أشخاصى كه متمكن هستند از استقبال به آن ، و جهت همين فضاء است در حق كسانى كه متمكن از استقبال به آن نيستند . و اين قول مختار محققين از فقهاء است .
و مختار در تعريف جهت آن است كه گفته شود : جهت قبله فضاى جانبى است كه تحقق كعبه در آن معلوم بوده باشد ، يا مظنون يا احتمال عدم خروج آن فضاء از هر جزوى از أجزاء عرضيه آن امتداد ، پس قطع يا ظن به تحقق فضاء نسبت به مجموع آن امتداد است ، و احتمال نسبت به هر جزو از أجزاء آن امتداد ، و اين امتداد عرض مختلف مىشود به زياده و نقصان به اعتبار معلوميت طول و عرض بلد و مجهوليت آن ، و گاه است جهت بمعنى مذكور تمام نصف جنوبى مىشود و گاه است تمام نصف شمالى ، چنانچه گاه است تمام نصف شرقى ، و گاه است تمام نصف غربى مىشود ، و گاه است ربع غربى جنوبى ، و گاه است ربع شرقى جنوبى مىشود ، و گاه است ثمن و هكذا .
تفصيل مقال آن است كه در صورت معلوم بودن طول و عرض بلد به چند قسم منقسم مىشود :
أول : آن است كه طول و عرض بلد هر دو زياده از طول و عرض مكه بوده باشد در اين صورت مكه غربى جنوبى بلد خواهد بود .
دوم : آن است كه عرض بلد زياده از عرض مكه بوده باشد ، لكن طول

284